1 : p. 11. Voor de tegenstelling vergelijke men Hegel, Kl. Logik, p. 333: „Im Vorbeigehen kann bemerkt werden, dass es ein sonderbarer Einfall Kants war, zu
behaupten, die Definition der geraden Linie, dass sie der kürzeste Weg zwischen zwei
Punkten sei, sei ein synthetischer Satz, denn mein Begriff vom Geraden enthalte nichts
von Grösse, sondern nur eine Qualität. In diesem Sinne ist jede Definition ein synthetischer
Satz” … „Dass aber jene Definition analytisch ist, erhellt leicht, indem die gerade Linie sich
auf die Einfachheit der Richtung reduciert, die Einfachheit aber in Beziehung auf
Menge genommen die Bestimmung der geringsten Menge, hier des kürzesten Weges, giebt.”
In ’t voorbijgaan … demonstreert zich hier de „Verlosser der Gedachte” zelf … aan
Kant. Vgk. K. d. r. V. p. 557: „Die Gründlichkeit der Mathematik beruht auf Definitionen, [248]Axiomen, Demonstrationen. Ich werde mich damit begnügen, zu zeigen: dass keines dieser
Stücke in dem Sinne, darin sie der Mathematiker nimmt, von der Philosophie könne geleistet,
noch nachgeahmet werden, dass der Messkünstler, nach seiner Methode, in der Philosophie
nichts als Kartengebäude zu Stande bringe, der Philosoph nach der seinigen in dem
Antheil der Mathematik nur ein Geschwätz erregen könne, wiewol eben darin Philosophie
besteht, seine Grenzen zu kennen”…
Zelfs de Hegeliaan J. Hutchison Stirling moet Kant tegenover Hegel ten deze gelijk geven, „What is Thought?” (1900), p. 194: „Nevertheless, the truth is rather with Kant”…
Vgk. verder Opm. 45.
2 : p. 12. Niemand minder dan Helmholtz zelf meende door zijn onderzoekingen tevens Kant weerlegd te hebben … ook àndere dan de Euklidiese meetkunde bleek denkbaar en zelfs …
voorstelbaar! Moest dus niet de meetkunde eenvoudig ervaringswetenschap zijn?—Zeer
zeker is de aanschouwelikheid van niet-Euklidiese meetkunde een argument tegen Kant—niet echter tegen de verbetering en uitwerking van Kant’s ruimte-leer (door Riehl-Heymans), volgens welke de ruimte niet van alle zinnelike waarneming als zodanig, maar alléén
van een speciale zin, de bewegingszin, de „vorm”, het schema is,—zodat de aanschouwelikheid t.o.v. de gezichtszin, door Helmholtz aangevoerd, niets meer vermag tegenover de niet-voorstelbaarheid der metageometrie
t.a.v. de bewegingszin. (Zie Heymans’ G. u. E. § 59 jo. 54).
Ware door Helmholtz’ vondst de meetkunde ervaringswetenschap gebleken, dan had zij van ’t ogenblik dier
ontdekking af moeten ophouden … wiskunde te zijn. Het tijdperk van … meetkunde-metingen en geometriese „proeven” zou
zijn aangebroken! Ik vrees geen ogenblik, dat ons [249]huidig positief empirisme deze positieve consequentie zal aanvaarden. Zelfs de grote
Ostwald, de wiskunde-empirist, die in de „Kultur der Gegenwart”, dit machtig encyclopaedies werk, I : VI (Systematische Philosophie), art. „Naturphilosophie”, de „juistheid” der Euklidiese meetkunde tegenover de metageometrie experimenteel
bewezen wil zien (p. 150: „ob die eine oder die andere ‚richtig’ ist, kann nicht anders entschieden werden, als
durch eine entsprechende experimentelle Untersuchung”…), dus b.v. of wel alle „werkelike” △ △ absoluut-nauwkeuriglik 180° hebben,—zelfs
hij is inconsequent en inexact genoeg, om de tot dusver genomen (?!) proeven … afdoende
te noemen: „Wenn eine Abweichung vorhanden ist, so muss sie bei sehr grossen Dreiecken am leichtesten
zu entdecken sein. Man hat bisher keine gefunden [ben trovato!] und muss somit die Euklidische Geometrie für richtig halten.” Maar wie weet, empiristies gesproken, of niet toch nog ergens bij een „enorme” △
die 180° niet volkomen blijken uit te komen! Ik durf zelfs stellen, dat nooit en nergens
die 180° precies zijn uitgekomen, „gemeten” of „gevonden”… trots Ostwald’s bewering: „Die sogenannte absolute Genauigkeit der mathematischen Gesetze ist daher nur eine
Annahme, die sich bisher bei allen Prüfungen bewährt hat.”… Ja, wie weet, of niet op een goeie dag 5 × 7 ergens een ietsje meer of minder blijkt
dan 35! Want hoe ongelooflik het klinken moge, op p. 147/8 wordt, in enkele alinea’s,
ook even het empiries en syntheties karakter der rekenkunde „bewezen”!—Heel Ostwald’s behandeling van deze problemen blijft ver beneden het peil dier problemen zelf,
is in meer dan één betekenis des woords beneden kritiek, en beschamend voor de „Kultur der Gegenwart” in Duitsland zelf, meer dan een eeuw na Kant. Want wat Kant eigenlik gezocht en gevonden heeft, hoe en in welke zin een wetenschappelik man nog
anti-empirist, nog apriorist kan zijn (om niet te zeggen: moet [250]zijn), het ligt alles volkomen buiten zijn gezichtskring (vgk. b.v. aang. de mechanica
p. 160), al wordt Kant gemoedelik genoemd „der scharfsinnigste Philosoph, den das Deutsche Volk hervorgebracht hat”.—Hier blijkt dat een zgn. „natuurfilosoof”, zelfs al behoort hij tot de allergrootsten,
nog lang geen natuur-filosoof behoeft te zijn en dat er tussen wetenschappelike, kenniskritiese,
natuurfilosofie en natuurwetenschap een ander verschil bestaat, dan dat van „weniger und mehr Sicherheit” der door een alles behalve exacte inductie per „Analogieschluss” gewonnen „naturwissenschaftlichen Aussagen”! (Vgk. over Ostwald opm. 46).
Heeft dus de Euclidiese meetkunde van experimenterend positivisme blijkbaar weinig
gevaar te duchten, ook de spoken van het spiritisme zullen zich nog lang moeten oefenen
en ontwikkelen, niet alleen prakties, maar vooral ook theoreties, eer zij de wetenschap
zullen nopen, hen (of haar?) in een „4e dimensie” onder dak te brengen (vgk. Wundt, „Der Spiritismus, eine sogenannte wissenschaftliche Frage”).
Prof. L. Boltzmann, de geniale physicus en felle mechanistiese tegenstander van Ostwald’s energetisme, de man, die echter bij ongeluk ook geroepen is om filosofiese colleges
te geven, zij ’t ook over „Naturphilosophie”, en die nu als een heerlike volmaakte Caliban op het terrein der wijsgerige problemen rondspringt, die zich zelf daar dan ook,
met zijn oude „Widerwille, ja Hass gegen die Philosophie” voelt als „den Bock zum Gärtner gemacht”, de arme kerel, die met.… Hegel is begonnen (o onbegonnen begin), wiens „Unstern” hem toen naar Schopenhauer en Herbart bracht en zo tot onbegrepen brokken Kant, deze ronde Condillac der 20e eeuw (zie zijn art. „Ueber die Frage nach der objectiven Existenz der Vorgänge in der unbelebten Natur” van 1897, opgenomen in zijn „Populäre Schriften”, 1905, p. 162), de naief-dogmatiese metaphysicus, die de metaphysica een „geistige Migräne” scheldt, wijl hij zelf aan de hemicrania van het [251]materialisme laboreert (Geist und Wille „komplizierte Wirkungen von Teilen der Materie”, Vorstellung, Wille
und Selbstbewusstsein „Entwicklungsstufen” van „physikalisch-chemischen Kräften der Materie”, terwijl elders weer, nog op dezelfde bladzij 396 o. c., dualisties, „mit jeder Wahrnehmung, auch mit jeder Willensentschliessung, rein mechanische Vorgänge
verbunden sind”) en dan in metaphysiese zelfverloochening zich vernedert tot de verklaring van p.
324: „Ich wäre der letzte der die vorgebrachten Ansichten aufstellte, wenn sie irgend eine
Gefahr für die Religion bergen würden”, de kriticus, die eerst Schopenhauer eventjes afmaakt met geweldige stompen.… in de lucht, en er dan leukweg bijvoegt:
„Ebenso unhaltbar wie sich die Schopenhauerschen Gedanken erwiesen, scheinen mir nun auch die der sämtlichen anderen Philosophen
in ihrem eigentlichen Kerne, inklusive Kant, zu sein, was zu erweisen mir freilich jetzt die Zeit fehlt.”, die Berkeley eert als „der Erfinder der grössten Narrheit.… die je ein Menschenhirn ausgebrütet hat, des
philosophischen Idealismus, der die Existenz der materiellen Welt leugnet”,—welnu, deze onvervaarde Prof. Boltzmann waagt zich ook aan kennistheoretiese problemen, speciaal het apriorisme in wiskunde
en logica:
Als behoedzaam empirist wil hij zelfs de rekenkunde, al doet ze zich ook aan hem voor
als „a priori richtig”, van tijd tot tijd eens aan de tand voelen, eens.… na-rekenen („Freilich, wenn sich einmal eine Methode, zu schliessen, durch Jahrtausende erprobt
und vererbt hat, scheint sie uns a priori richtig, und wir können oft lange mit ihr
ohne praktische Erprobung weiter arbeiten, z.B. wenn wir vertrauen, dass uns die Rechnung
richtiges ergibt; allein einmal muss sie durch Taten erprobt worden sein, und von
Zeit zu Zeit muss sie wieder erprobt werden.” p. 394/5).
Over de ruimte luidt het dan, p. 388: „Überhaupt war Schopenhauer in dem, was er als aprioristisch bezeichnete, keineswegs besonders glücklich. So
bezeichnete er es als [252]aprioristisch klar, dass der Raum drei Ausdehnungen hat. Heute wissen die Forscher,
dass ‚a priori’ ein mehr als drei dimensionaler Raum denkbar, dass auch ein nicht
Euklidischer Raum nicht undenkbar ist.” (p. 388). Als nu zulk een huidig vorser maar niet vergeet, dat juist Kant die denkbaarheid van een metageometrie niet alleen reeds wist, maar zelfs.… ontdekt heeft.
Ten aanzien van de denkwetten moet Kant het aldus ontgelden: „Man kann diese Denkgesetze aprioristisch nennen, weil sie durch die vieltausendjährige
Erfahrung der Gattung dem Individuum angeboren sind. Jedoch es scheint nur ein logischer Schnitzer von Kant zu sein, dass er daraus auch auf ihre Unfehlbarkeit in allen Fällen schliesst.
„Nach der Darwinschen Theorie ist dieser Schnitzer vollkommen erklärlich. Nur das, was sicher war,
hat sich vererbt. Was unrichtig war, ist abgestossen worden. So erhielten diese Denkgesetze
einen derartigen Anschein von Unfehlbarkeit, dass man sogar die Erfahrung vor ihren
Richterstuhl stellen zu dürfen glaubte. Da sie nun aprioristisch genannt wurden, schloss
man, dass alles aprioristische unfehlbar, vollkommen sei.” enz.—(Vgk. nog pag. 399, hoe voor hem de kennistheor. begrippen „eigentlich nur leere Worte sind”, wijl hem heel de „Bedeutung der Fragestellung” blijkbaar ontgaat.).
Een al of niet feilbare, min of meer juiste, denkwet … dat is de nieuwste empiristiese
ontdekking of liever uitvinding. Maar Prof. B. zal veel vergeven worden; want hij
weet niet wat hij doet, in gnoseologicis; en aan zulk een reus op eigen gebied zij
het wonderlik vermaak in potsierlike bokkesprongen op terra incognita gaarne gegund.
Dr. Richard Wahle (destijds, 1894, privaatdocent voor filosofie aan de Univ. te Weenen; zal als braaf
schrijver inmiddels wel Professor zijn geworden), die zowel in de inhoud als in de
titel van zijn dik boek „Das Ganze der Philosophie und ihr Ende” de vergissing begaat, zijn [253]zgn. filosofie voor de filosofie te houden; wiens physiologisties phaenomenalisme tussen theologie en physiologie,
indeterminisme en fatalisme, „Extensivismus” en „Agnosticismus” heen en weer waggelt; die in zijn „Abschluss” tot interessante conclusies komt als de volgende (p. 537): „Unsere Kritik aller Daten, die viel schärfer als die Kant’sche sein musste, ist das
Grab jeder Speculation und Hypothese” (lees weer „meiner” i.p.v. „jeder”); „die Kritik unseres Wissens wurde hier weiter hinausgeführt, als es von den kritischesten
Denkern sonst geschehen ist.” (ja, ganz hinausgeführt!) en op de slotpagina 539: „Ist das, was hier geboten wurde, nichts—gut, so ist es alles, was Menschen in dem
Streben nach Orientierung im Ganzen je wissen werden.” (weer dat bovengenoemd foutje—de heer Wahle ziet zich voor de mensheid of de wijsbegeerte aan; overigens heeft hij gelijk—het
is niets—en alles wat Wahle’s ooit zullen weten.); van zulk een Ueber-Kant verwondert het ons niet, op p. 44 te lezen:
„Doch jener Begriff der a priorischen Raumanschauung ist so gar nicht fundiert, dass
es ihm schon zu viel Ehre anthun heisst, wenn man die metamathematischen [n.b.] Betrachtungen
gegen ihn in’s Treffen führt.”… „Damit hatte jedoch Kant anderseits recht, dass die geometrischen Sätze irgend etwas absolut Denknothwendiges [sic] sind. Nur [!] seine Auffassung und Erklärung ihrer Natur ist falsch.” Sapienti sat.
De meetkundestellingen berusten dan voor hem weer eens op definities—van wier onvrijheid zijn naief realisme niets beseft, terwijl het de meta-geometrie alleen … physies,
niet-meetkundig, kan begrijpen, en daarmee zijns ondanks (zo op p. 51) de ruimte-aprioriteit
bevestigt. Zelf gaat hij de axioma’s … bewijzen. Wie zich daarvoor interesseert, zij
naar het boek zelf verwezen.
Met genoegen citeer ik hier ten slotte Stelling XIV uit het proefschrift van Ph. A. Kohnstamm (1901): „Terwijl [254]Riemann en Helmholtz meenen, dat zij de onhoudbaarheid van Kant’s opvatting omtrent het aprioristisch karakter der geometrische axioma’s hebben bewezen,
hebben zij inderdaad slechts de juistheid nader aangetoond van een van Kant’s premissen, den synthetischen aard dier axioma’s.”
3 : p. 13. Ter waarschuwing wil ik er hier op wijzen, dat de voorbeelden, die Dr. de Hartog geeft in zijn „Kant” fout zijn, zowel dat uit de wiskunde „het geheel is grooter dan het deel”, een analyties
oordeel (cf. explicite Kant K. d. r. V. p. 652: „Einige wenige Grundsätze” enz.), als in de natuurwetenschap: „iedere werking moet een oorzaak hebben”,… een
analyties oordeel uit het begrip „werking” (vergelijk over deze tautologiese formulering,
ook bij Mr. Levy, Het Indeterminisme, p. 182, 188, Träger, Wille, Determinismus und Strafrecht, p. 70 s. en Busse, Philosophie und Erkenntnistheorie, p. 187).
Als note gaie voeg ik hier bij, hoe op de volgende pagina genoemde Heer Kant corrigeert: Kant had de term syntheties oordeel a priori moeten vervangen „door de eenvoudige opmerking,
dat ware kennis onzen gezichtskring aangaande de verschijnselen [!] moet uitbreiden
en dat [?] wel algemeen en noodzakelijk.”
Jammer, dat Kant deze voorlichting zelf niet heeft mogen beleven; het had hem de moeite van ’t Kantisme
bespaard.
Over Dr. de Hartog’s Kant-begrip vergelijk pag. 115 noot 1.
4 : p. 14. Als Hegel en zijn karremannen aan komen dragen met de „tegenstelling” + A en -A, waartussen
A ligt, bewijzen zij enkel ’t verschil tussen de logiese („contradictore”) tegenstelling (+ A en niet + A, links en niet-links) en de („contraire”) tegenoverstellingen (links-rechts,
goed-slecht, zwart-wit, oud-jong enz.) niet te kunnen of anders niet te willen begrijpen.
Zo b.v. J. E. Erdmann (niet te verwarren met de huidige Prof. B. Erdmann, Paulsen’s [255]opvolger in Berlijn) in zijn Grundriss der Logik und Metaphysik, § 97: „‚Alles ist ein Entgegengesetztes’, oder A muss entweder + A oder - A sein, tertium
non datur (ist nur Schein), ist ein Satz, der völlig mit dem Satze streitet, dass
A eben nur A (d.h. weder + noch -) sein solle.”
„A muss entweder + A oder - A sein, tertium non datur” is uitsluitend Hegeliaanse, letterlik Hegel nagewauwelde (Enc. § 119) vervalsing der denkwet: „Etwas muss entweder A oder nicht A sein, t. n. d.”, een vervalsing, die men bij geen enkel „verstandig” logicus zal vinden en die pour besoin de la cause is uitgevonden.
Vergelijk hiervoor reeds de juiste opmerking van Land, Inleiding tot de Wijsbegeerte, p. 162 s.
Ook Prof. Bolland geeft van het principium exclusi tertii (b.v. Coll. Log. p. 572 ss.) een valse voorstelling, te weten: „A is òf B òf C”. Het verstand neemt
deze onnozelheid niet voor zijn rekening en de dialektiek heeft gemakkelik spel tegen
deze papieren vijand. Waarom zou A niet precies even goed D, E, F, enz. kunnen zijn
als B of C, of B en C enz. tegelijk (b.v. A is òf B òf C òf D, een Duits lidwoord
is òf mannelik òf vrouwelik òf onzijdig; A is B en C en D: een magneet heeft een noordpool,
een midden en een zuidpool)?
In waarheid zegt de denkwet dan ook niets anders dan: A is àl of niet B, of zo men
wil: A is òf B òf niet B. Van onverschillig welk denkvoorwerp geldt al of niet onverschillig
welk gezegde. Al wat gedacht kan worden heeft elke denkbare eigenschap òf wel òf niet.
Men kan het zelfs met één letter afdoen: Al wat denkbaar is (in Prof. B.’s dialekt:
elke mogelike denkbaarheid), is àl of niet A.
Deze bedoeling mag men dan gerust aldus formuleren: „iets is òf A òf niet A” (p. 476),
maar nooit „A is òf A òf niet A” (zo laatstelik nog weer in De Logica, 1911) en nooit „A is òf B òf C”. Dit is onverstand en niet een kant [256]van het verstandig denken. Wat A is kan niet niet A zijn en wat niet niet A is moet
A zijn. Alles samengevat in de ene omkeerbare vergelijking: A = niet niet A. In woorden: Bevestiging is uitsluiting van ontkenning, ontkenning van ontkenning is bevestiging. Bevestiging en ontkenning kunnen derhalve nòch beide waar, nòch beide onwaar zijn.
Onjuist is de uitvlucht van Prof. Bolland (Eenheid van Tegendeelen, p. 18) dat „zich niet (laat) opgeven, waaraan contraire en contradictoire bepalingen
te onderkennen zijn”. Immers de laatstgenoemde aan de zuivere ontkenning zonder meer. Twee op zich zelf gelijkelik positieve begrippen vormen dus als zodanig nooit een
contradictie, b.v. vierkant en rond, zwart en wit. Wat dus niet vierkant is behoeft
niet rond te zijn, al kan het niet wèl vierkant zijn. Of ze elkander desniettemin
ja dan neen uitsluiten, kan eerst door begripsontleding blijken, naar gelang er al of niet contradictore elementen te voorschijn komen, hier
b.v. hoekig en niet-hoekig, met en zonder rechte zijden.
Hoezeer men echter op z’n hoede heeft te zijn voor misleidende klank en schijn van
contradictie, mogen voorbeelden als de volgende tonen: een niet-veranderende verandering is niet een weerspreking! (Contradictoor, dus zinledig, ware slechts een geen-verandering-zijnde
verandering!). Want niet-veranderend wordt dan gedacht in de zin van sich nicht ändernd,
en een verandering behoeft niet een verandering van verandering, een verandering in
de tweede macht te zijn; zij kan zichzelf gelijk blijven, zonder enige zelfweerspreking
(Voorbeeld: een eenparige beweging, een gelijkmatig verlopend „zich zelf gelijk blijvend”
proces. Daartegenover staat dan een eenparig versnelde beweging, als verandering in
de 2e macht, als een gelijkelik of niet-veranderend veranderende verandering. Volgt een
versnellend versnelde beweging en zo in infinitum.). Een verandering [257]in zeker opzicht kan dus, verstandig gesproken, zeer goed niet-verandering zijn …
in ander opzicht: beweging is als zodanig verandering van plaats en kan dus niet-verandering zijn van snelheid. Ook hier dus geen ontkenning en bevestiging van „hetzelfde in hetzelfde opzicht”.
Gelijkerwijs is dus ook een niet-vermeerderende (of zelfs verminderende) vermeerdering
geen contradictio in adjecto.
Niets van dit alles gaat het verstand, het zichzelf beheersend en zich niet te buiten
gaand verstand, te boven. Maar zo ver, tot het inzicht dezer niet-weerspreking, wil
of kan „zuivere rede” niet doordenken. Zij is dan ook met haar bestendige verandering,
haar volstrekte betrekkelikheid, haar algemene biezonderheden en biezondere algemeenheden,
haar veelheid bevattende eenheid … verstandiger (of op haar manier dus „dommer”) dan
zij zelf wel weet of wil weten.
Hoe redelik en billik het verstand behandeld wordt door Zuivere Rede, toont p. 86 (2e dr. 126): „dat de waan, alsof nu de roos òf wit òf zwart zoude moeten blijken, eene
onnoozelheid mag heeten.… komt aan het verstandige denken al weer niet tot bewustzijn.”
Zou Prof. B. inderdaad van „het verstandige denken” zo weinig verstand hebben?
„A = A zegt het verstand in stellenden trant op beslisten toon, alles gelijkt op.…
zichzelf” (p. 83, 2e dr. 123) (Herhaling van p. 12, Eenheid van Tegendeelen).
Dit laatste zegt alleen onverstandige zgn. „rede”—en alleen het verstand begrijpt,
wat Prof. Bolland miskent, welke waarheid er verborgen ligt achter de òf onbewust òf tendentieus onverstandige formulering
A = A. In één zinnetje wordt dan (p. 85, 2e dr. 125) de denkwetvervalsing „A is niet B” gelijk gesteld met het logiese „A is
niet niet A”, als „de bedoeling van het zoogen. principe der contradictie”! Pp. 85–87
bevatten dan ook louter misverstand, dat verstand van verstand blijkt te missen. Afdoende
is p. 91 (131): „en zal nu bij slot van rekening de grondstelling van het uitgesloten
midden haren zin niettemin behouden in de [258]verplichting [Heymans, Wundt, Lipps, B. Erdmann weerleggen dit logica-ethicisme] der gedachte, om eene niet eenhoevige eenhoevigheid,
eene niet gele geelheid of onnutte nuttigheid af te weren, dan wordt het de vraag,
of ‚de denkwet’ zich niet aan eigene zinledigheid opheft.” Prof B. acht hier zinledig,
iets waarvan hem slechts de zin ontgaat. „Mais on fera ce jugement”, zegt Leibniz (te weten „que toutes vérités identiques ne servent de rien”), „faute d’avoir assez médité sur ces matières”. Die zin is deze, dat bedoelde wet het prius is, de vooronderstelling en het fundament
van elke redelike gevolgtrekking (vergelijk Ges. und El. § 19 en K. d. r. V. p. 151: „Daher müssen wir auch den Satz des Widerspruchs, als das allgemeine und völlig hinreichende Principium aller analytischen Erkenntniss gelten lassen”). „Ce qui fait voir que les propositions identiques les plus pures et qui paraissent
les plus inutiles sont d’un usage considérable dans l’abstrait et général; et cela
nous peut apprendre qu’on ne doit mépriser aucune vérité”, zegt Leibniz in zijn Nouveaux Essais sur l’Entendement, uitg. Janet, I, p. 328. Uw smalen op „het nog niet tot rede gebrachte verstand” bewijst dus slechts
dat uw „rede” het nog niet tot verstand gebracht heeft. Toch zien wij in „Aanschouwing en Verstand” p. 61 erkend, dat heel de rekenkunde uitsluitend op de denkwet van de tegenstrijdigheid
berust: „Meetkundige waarheden berusten nu eenmaal niet, gelijk de getallenleer, uitsluitend
op de denkwet der tegenstrijdigheid.” En van deze denkwet levert p. 80 de zuivere
formulering: „A is niet non A”.
De erkenning, „zonder meer”, van de „éénzijdige”, „verstandige” denkwettelikheid (dus:
niet niet A = A), geeft Prof. Bolland zelf b.v. in no. 119 van zijn 1001 spreuken: „Het absoluut negatieve en het relatief positieve zijn
ongescheiden onderscheiden; ontkenning van ontkenning is bepaalde bevestiging.” Hij geeft hier echter tevens een sprekende [259]proeve van gedachteloze klank-associatie, waar ontkenning van ontkenning dienst moet
doen als.… „het absoluut negatieve”! Klonk daar niet twee maal „ontkenning”?! Vergelijk
ook no. 392. Evenzo Z. R. p. 52 (92), waar „Negatie van negatie, absolute negativiteit”
optreedt als „identiteit van het contraire”—dus niet van het contradictore! Bedenkt
men nu, dat „identiteit” („eenheid”) in Hegeliaans dialekt gebruikt wordt in de zin
van: denkbaar („redelik”) verband, en „tegendeelen” wordt genomen voor wat onderling
verschilt (Cohen raak: „der Widerspruch muss sich die Abplattung in den Gegensatz gefallen lassen”), dan ziet men, hoe zorgzaam hier de schijn van contradictie gecultiveerd wordt op de bodem van een banale „verstandigheid”.
Zo vernedert men zich voor het gemeen begrip, door het te boven te willen gaan. Heel
dit odi profanum vulgus et arceo is dialecties op zijne wijze.… vulgusdienst.
5 : p. 15. Men misvatte deze kenniskritiese vraag niet als een alogies „psychologisme”.
Natuurlik is de bedoeling niet: hoe komen wij, gij en ik, psychologies aan dat praedicaat,
door welke toevallige associaties enz., maar: hoe komen wij als denkende, logiese
wezens, bij de voorwáárhouding van deze praedicaatstoekenning—hoe is deze logies te „rechtvaardigen”?
Heel dat veelal onverkwikkelik gehaspel over „transcendentalisme” en „psychologisme”,
waarbij men ’t over en weer veel meer ééns is, dan men zelf vermoedt (immers nòch
loochenen de ernstige anti-psychologisten de bewustzijns-natuur aller wetenschap,2 al zijn er velen, die het [260]onpersoonlik subjekt der wetenschap en der waarheid over ’t hoofd zien, nòch loochenen
de bezonnen „psychologisten” de kritiese, logiese en teleologiese natuur van „het
probleem der ervaring”), vervalt voor het inzicht, dat de kritiese rechtvaardiging
en de genetiese verklaring voor elk element van de wetenschap zouden samenvallen in
de gegevenheid van de gezochte logiese praemissen, die tegelijkertijd oorzaak en rechtvaardiging („toereikende grond”) der aan kritiek
onderworpen overtuiging of waarheid zijn.
De logiese „mogelikheid” van een overtuiging (i.c. van de synthetiese oordelen a priori)
is tevens genetiese mogelikheid voor een logies denkend subjekt—en omgekeerd.
En zonder voorondersteld logies subjekt vervalt—zo hier als ginds—het hele probleem
der „wetenschap”, zowel het probleem der mathesis als dat der inductie.
Ieder derhalve, voor wie deze problemen bestaan, weet zich met absolute zekerheid
een logies denkend subjekt.
Hume heeft dus eigenlik reeds door zijn probleemstelling zelve zijn eigen alogies, psychologies
antwoord, en het empirisme, van te voren weerlegd.
Kant’s principiële vraagstelling: „Hoe zijn synthet. oordelen a priori mogelik?” wil dan
ook in de grond niets anders zeggen dan: Hoe is een oordeel over wat niet gegeven
schijnt te kunnen zijn (b.v. tijdoneindigheid: toekomst en verleden; ruimte-oneindigheid:
axioma van de rechte lijn) [261]in overeenstemming te brengen met het kennis-axioma: dat wij niets kunnen weten zonder
voldoende gegevens. Kant betekent dus niet, naar ondeskundige empiristen wel moeten wanen, de verzaking, maar
juist de handhaving van dit axioma.
Heymans’ vroeger-kantiaans „psychologisme” staat krities boven het later-kantiaans „transcendentalisme”
van „Die Philosophie im Beginn des zwanzigsten Jahrhunderts”, boven het normatief neo-kantisme van Windelband en de zijnen, door het inzicht, dat alle „waarde” fundering behoeft en verkrijgt, niet door een rationialisties bedacht systeem van
doeleinden („Reich der Zwecke”), maar door de „werkelikheid” der empiries te vinden wetten van oordelende subjectiviteit. Voor deze feitelike
geesteswettelikheid, wier ontdekking de taak is der „analytiese methode”, waaraan
het empirisme zijn empiriese weerlegging te danken heeft, vervalt de befaamde „antinomie
tussen natuurwet en norm”. Heymans zoekt en vindt het Sein, waarop alle Sollen berust (i. pl. v. omgekeerd, als bij Lotze c.s.), niet in het geleende maanlicht van een Platonies transcendent absolutum („das Heilige” waarin de „Präludien” zich oplossen of de „heilige wirkende Realität”, waar Rickert’s „Grenzen” op uitlopen, p. 736 ss.), maar in de eigen zon der zuiver immanente, transcendentale
autonomie.
Vgk. ook Dr. Max Adler, Kausalität und Teleologie im Streite um die Wissenschaft (Marx-Studien I, pp. 193–433), goed pp. 356 ss. over de Denknotwendigkeit als „ganz einfach eine bestehende Gesetzlichkeit” (p. 360) en over „die Tatsächlichkeit der formalen Aktionsbeschaffenheit des Bewusstseins” (p. 400 s.).
6 : p. 16. Tegen het Kriticisme is sinds Hegel (§ 10 Kl. Log.) herhaaldelik aangevoerd: het zou de onderneming zijn van wie wil leren zwemmen eer
hij te water [262]gaat …: wie anders zal de rede kritiseren, dan … de rede zelf,—wier kritiek dus alleen
waarde heeft … als we uitgaan van de onaantastbaarheid van de kritiserende Rede. Zo
zouden we aan een petitio principii, een cirkelredenering ons schuldig maken. En overbekend
is Lotze’s woord: „Da mithin dieser Cirkel unvermeidlich ist, so soll man ihn reinlich begehen.” Negamus. De zaak is, dat we niets anders zoeken dan een rechtvaardiging van de wetenschap
voor … het Forum der Rede, niet voor een onmogelik, ondenkbaar, „absoluut” Forum.
Met een redelike rechtvaardiging van ons weten zijn we vooreerst volkomen tevreden—en we zien niet
in, welke zin „rechtvaardiging” nog zou hebben—zonder de eisen der rede. Aldus Riehl en Heymans.
Wie „het bovenmenschelijke en volstrekte, dat ons ideaal blijft” nog zoekt (vergelijk
Bolland, Tweemaand. Tijdschr. 1898, p. 48, en p. 56: „‚Voorzeker’, zeggen wij met Prof. W. Windelband, ‚de poging van Hegel is … mislukt’ ”), voor hem bestaat de kenniskritiek niet.
Geen wonder, dat een dogmaticus als de Heer Christian Pesch S. J. schrijft in een artikel over „Unser heiliger katholischer Glaube” (Stimmen aus Maria-Laach 77: pp. 473–490), waarin naar r. k. opvatting het al of niet r. k. geloven tot een
kwestie van goed- of kwaadwilligheid wordt gemaakt: „Die Katholiken glauben also weil sie glauben wollen? Allerdings! wie auch die Ungläubigen
nicht glauben weil sie nicht glauben wollen”… „Glauben ist die Erfüllung einer Pflicht. Darum wird der Glaube von Gott belohnt, der
Unglaube bestraft.” (nog loon ook voor ’t vervullen van die plicht—dus „befooide gehoorzaamheid”!),
geen wonder, dat een Jezuïet als hij zijn lezers voorhoudt: „Was ist das für eine Wissenschaft, die alle Errungenschaften menschlichen Denkens
und Forschens vor ihren Richterstuhl zieht und an dem läuternden Feuer ihres Zweifels
und ihrer Kritik prüft? Es giebt keine solche Wissenschaft.” Eppur…!
[263]
Op p. 488 staat dan over Kant: „Er hat seine Anhänger in eine Skepsis hineingeführt, aus der sie trotz alles heissen
Bemühens den Ausweg noch nicht wiedergefunden haben. Hier liegt eine grosse Versündigung
an der Wahrhaftigkeit vor, nicht aber in der Ausschliessung des freiwilligen Zweifels
gegenüber sicher verbürgten Wahrheiten.”
Voorwaar—, hier liegt eine grosse Versündigung an der Wahrhaftigkeit vor!
In dezelfde geest schrijft in hetzelfde tijdschrift een ander Jezuïet, de heer Konstantin Kempf, als een nieuwe Brunetière, eerst over „Der Bankrott der modernen Erkenntnislehre” (VII: 146 vv.) om vervolgens in „Endstationen der modernen Philosophie” het uitvoerig weergegeven Illusionisme van Prof. L. Stein… aan Kant (blijkbaar een goede bekende van lezers en schrijver) in de schoenen te schuiven:
VIII: 281: „Also Ideale, d.h. nach Stein vererbte Illusionen, sind die ‚Tragepfeiler und Querbalken’
der modernen Weltanschauung. Kann man deutlicher die Haltlosigkeit und den Bankrott
derselben eingestehen, kann man sich und seine Wissenschaft mehr blamieren, als es
Stein tut? Schwerlich. Wir haben ihn deshalb so ausführlich zitiert, weil er erstens
deutlich zeigt, wohin eine konsequente Weiterentwickelung der von Kant angebahnten Philosophie führt. Der Kantsche Grundsatz: ‚Unsere Erkenntnis richtet sich nicht nach den Dingen, sondern die Dinge richten sich
nach unserer Erkenntnis’, ist der Hauptscheidepunkt der philosophischen Systeme, und der Weg, auf den jener
Grundsatz hinweist, führt unfehlbar zum jähen Absturz in die bodenlose Tiefe des Skeptizismus.
Je weiter man von da voranschreitet, um so dunkler und nebelhafter wird alles, so
dass man schliesslich auf alles keine andere Antwort mehr weiss als: Es ist eine Illusion.”
Ik hoop elk van m’n lezers altans zó ver te brengen, dat hij de illusie van dit soort
wijsgeren (waartoe ook de ten onzent veel nageschreven geleerde Cathrein behoort en [264]speciaal Leslie J. Walker in zijn „Theories of Knowledge”) omtrent zulk een „Hauptscheidepunkt” en Kant’s „Grundsatz” doorziet en begrijpt, dat Kant nooit bedoeld heeft, zo min als énig mij bekend wijsgerig stelsel, de dogmatiese
dwaasheid te verkondigen, dat de werkelikheid naar de pijpen van onze kennis zou dansen3, maar wel de kennis-kritiese waarheid, dat de natuurdingen, de objekten, slechts zijn en zó-zijn bij de gratie der kennende subjectiviteit,—een inzicht, dat niet alleen dezer heren dogmaties realisme en dualisme weerlegt,
maar juist ook alle natuurwetenschappelik skepticisme en individualisme vernietigt.
’t Is al weer Berkeley, bij wie zij reeds uitnemend betoogd kunnen vinden (P. of H. K. s. 86 vv.), hoe juist hun dogmatiese verdubbeling „by supposing a two-fold existence of the objects of sense—the one intelligible or in the mind [wij zouden zeggen: immanent], the other real and without the mind” [alias transcendent]… „a most groundless and absurd notion, is the very root of Scepticism”. Immers, werkten de zinnen afbeeldend, naar enig model, in plaats van origineel-scheppend,
dan zouden ze ons best kunnen bedriegen en heel andere dan de „werkelike” eigenschappen
van de dingen kunnen vertonen. „So that, for aught we know, all we see, hear and feel, may be only phantom and vain
chimera, and not at all agree with the real things existing in rerum natura. All this sceptical cant follows from our supposing a difference between things and ideas, and that the former have a subsistence without the mind and unperceived”.
Wat Kant zelf betreft, in de tekst zetten wij uiteen, hoe juist en alleen zijn kriticisme
algemeen-geldige niet-analytiese waarheden redelikerwijze grondvest, zodat Kant het [265]recht heeft, te verklaren: „Die Kritik der Vernunft führt also zuletzt nothwendig zur Wissenschaft; der dogmatische
Gebrauch derselben ohne Kritik dagegen auf grundlose Behauptungen, denen man eben
so scheinbare entgegensetzen kann, mithin zum Skeptizismus.”
Natuurlik behandelt, ten onzent, ook de r. k. dogmaticus Dr. J. Th. Beysens, hoogleraar in de wijsbegeerte bij de rijksuniversiteit te Utrecht, die tot „de Leuvensche
school” behoort, waartegenover dan nog een „ultradogmatische” richting staat als „de
gangbare”, in zijn „Criteriologie” (2e dr. 1911), geënt op de „Critériologie Générale” van zijn Leuvense autoriteit kardinaal Mercier (wiens Kantbesef uit enkele zinnetjes, door zijn volgeling met instemming overgenomen, reeds
afdoende blijkt: „Dira-’t-on que la science est un roman, les mathématiques une poésie? Il faut pourtant
en venir là, lorsqu’on prétend que tout objet de représentation intellectuelle n’est
que phénoménal.” of elders: „Si je ne connais que le mode d’apparition des objets [!] à ma [!] pensée [!], τὸ Φαινόμενον [!], le réel empirique m’échappe aussi bien que le réel métempirique.” en „rien ne m’empêche de passer de la certitude des noumènes d’expérience [het staat er] à la certitude des noumènes métaphysiques”), Kant onder het hoofd: „De hoofdvormen van het sceptisch subjectivisme” (sc. „Het Transcendentalisme” en „Het Empirisme”!).—Zelfs al wilde men voor een ogenblik afzien van de waarheid, die ook voor het
bereiken van het kriticisme geldt: ne peut qui ne veut,—dan nog staat deze Kant-„weerlegging” m.i. te ver beneden Kant-begrip om als wetenschappelike Kantbestrijding in aanmerking te komen. Maar ook hier blijve mijn oordeel niet zonder
z’n summiere staving.
Reeds hoe Kant’s leer wordt weergegeven is de moeite van ’t citeren waard: Als Prof. Beysens om te beginnen (aanhef Hoofdstuk III, p. 154) de definitie geeft van „het [266]Criticisme van I. Kant c.s., dat hier beter [altans liever] met den naam van Transcendentalisme wordt aangeduid” maakt hij er al dadelik juist datgene van, wat Kant.… het felst en principieelst heeft bestreden, te weten: denk-rationalisme: „Alle algemeene en noodzakelijke kennis is volgens hen a priori d.i. onafhankelijk van alle ervaring door het denkend verstand uit eigen denkaanleg
opgebouwd.”! „Der Grundsatz, der meinen Idealismus durchgängig regiert und bestimmt, ist dagegen:
‚Alles Erkenntnis von Dingen, aus blossem reinen Verstande oder reiner Vernunft, ist
nichts als lauter Schein, und nur in der Erfahrung ist Wahrheit.’—Das ist ja aber
gerade das Gegenteil.…” zo antwoordde Kant zelf (Proleg. p. 165)!—
Aldus voorbereid krijgt de lezer van Prof. Beysens nu eerst een overeenkomstige „Uiteenzetting van het Systeem”, § 1 en dan de bijbehorende § 2: „De Fouten van het Transcendentalisme”.
—De eerste pagina de beste (155) van deze § 1 vertoont al een begrip à la Mercier van de Kantse phaenomena: „de gegevens der zinnen zijn louter verschijnselen, indrukken, phoenomena.”, gelijk elders (no. 83) die „verschijnselen” „de veelvuldige phoenomenale indrukken” heten (die oe staat er, telkens! wat moet men van schrijver en zijn publiek denken, dat zulk een
barbarisme kan worden volgehouden in zodanig werk, 2e druk?) en p. 156: „als indrukken zijn zij volkomen afhankelijk van den bouw der organen
en zelfs van hun oogenblikkelijken individueelen toestand.”! En „dit subjectivistisch
phoenomenalisme”, met hetzelfde door Prof. Beysens’ naïveteit niet eens gemerkte dogmaties-verdubbelende prikkel- en orgaan-realisme,
dat hem te voren al, b.v. in zijn § over de „Objectieve realiteit der gewaarwordingen” (no. 68) evenals in no. 60, „Kritiek der sceptische redegronden”, heel het idealisme-probleem doet misvatten en vermaterialiseren tot de kennistheoreties [267]irrelevante vraag van p. 149 (vgk. ook no. 56) „of de gewaarwordingen (naar haar voorwerpelijken inhoud) van den aard van prikkel
en zintuigen beide afhankelijk zijn, dan wel een zuiver subjectieven oorsprong hebben
en dus louter bewustzijnstoestand of louter eigen aandoeningen zijn.” (irrelevant,
aangezien elk kenniskrities „idealist” of „subjectivist” of „phaenomenalist” of „relativist”—Prof.
Beysens kieze welke lelike naam hij wil—erkent, dat physiologies elke gewaarwordingsbepaaldheid
een functie is van objectieve prikkel èn organisme gezamenlik, terwijl deze gewaarwordingsbepaaldheid
als psychiese realiteit causaal evenmin van prikkels als van de physiese organisatie
afhangt, immers niet van phaenomena, objekten, maar van hun realia, i.c. de subjectieve
psychiese organisatie en het transobjectieve substraat van de prikkels, terwijl die
qualiteit als geestesprodukt, bewustzijnsbiezonderheid, nòch overdraagsel van „elders”
nòch afbeeldsel van iets buiten-psychies kàn zijn; aan het werkelik kenniskrities
„idealisme” probleem komt dus Prof. Beysens zelfs daar, waar hij waant het te behandelen, niet eens toe!), dit even onkants als
onkrities, realisties „subjectivistisch phoenomenalisme” zou de leer van Kant zijn!
Voor het gelden a priori (algemeen en noodzakelik ten aanzien van objekten) van synthetiese
oordelen de rechtvaardiging, de „mogelikheid” te vinden, dat was Kant’s grote probleem, naar ik in de tekst uiteenzet. Volgens Prof. Beysens nu vindt Kant die rechtvaardiging in, lach niet,.… hun aprioriteit zelf! Ziehier (p. 158/9): „Hoe
dan de objectieve geldigheid van deze algemeene en noodzakelijke oordeelen, daar zij
immers a priori zijn, te rechtvaardigen? Juist door hun aprioriteit, luidt het antwoord.” Hoe komt Prof. B. aan deze enormiteit? Wel, de definitie, die
hij van a priori geeft.… verhaspelt eenvoudig Kant’s „subjectivistische” oplossing met het probleem zelf! Aldus: „Want wat a priori d.i. in den aanleg of de natuur van het denkend subject gegeven is, wordt van zelf
noodzakelijk [268]gedacht.”—Diezelfde bladzij refereert dan nog als volgt: „het is de wet van ons denkleven
[!], dat wij ons zelven de ervaringsdingen a priori construeeren door de ‚denk- en aanschouwingsvormen a priori van onzen geest’ [ge raadt het nooit] te objectiveeren, en zóó uit ons zelven door
synthese a priori de wereld onzer kennis in elkander te zetten.”! Geobjectiveerde kennisvormen! Even
Kants als „de aprioristische of denkwettelijke natuur der begrippen” van diezelfde
pagina. Het wordt nog fraaier op p. 161/2: „Zóó is het begrip (en het ervaringsoordeel)
niet zelf de vrucht van ervaring, maar de voorwaarde-a-priori van mogelijke ervaring.”!
Stel u voor, het begrip, dus ook een empiries begrip, en zelfs een ervaringsoordeel,
niet meer element van „ervaring”, maar ervaringsgrond en transcendentaal! Weet Prof.
Beysens wel wat hij zegt? Kan Kant erger verstoethaspeld worden? Ja, blijkbaar wel. Want Prof. Beysens’ Kantbegriploosheid gaat zo ver, dat hij a priori en transcendentaal eenvoudig gelijkstelt,
vereenzelvigt, en op p. 168 laat drukken: „Voor Kant c.s. echter is alle kennis, de
objectief geldige niet uitgezonderd [dus ook de niet objectief geldige „kennis” transcendentaal?!],
transcendentaal of a priori”. Welk een dubbele onwaarheid hier gedebiteerd wordt beseft
ieder ingewijde, die weet, dat a priori een zuiver feitelik begrip is, dat uitsluitend tegenover a posteriori staat, transcendentaal daarentegen een zuiver theoreties begrip, voor al wat synthetiese oordelen a priori
(en dus „Erfahrung”, wetenschap, zie mijn noot 1 bl. 19) mogelik maakt en rechtvaardigt („begründet”), door Kant dus gebruikt zowel voor het „transcendentale Object” enerzijds en anderzijds speciaal
de „formele” kenniselementen, als voor heel het onderzoek der „Kritik”, de „kritiese” methode, zelf en staande evenzeer tegenover het transcendente, terrein van oordelen a priori, als tegenover het empiriese. „Transcendentaal” is dus niet eens „de objectief geldige
kennis”, de „Erfahrung”, zelf, maar wat deze.… mogelik [269]maakt. En welk een onschuldige dwaas zou „Kant c.s.” zijn, in plaats van de geweldige
dogmadoder die hij welbegrepen blijkt en meer en meer voor alle toekomst zal blijken,
als hij de kennis a posteriori, die vooronderstelling van zijn leer, zou loochenen
of miskennen!
—Genoeg van Prof. Beysens’ „Uiteenzetting” van Kant. Wij zijn aangeland bij § 2, over „De fouten van het Transcendentalisme”, een §, die zich waardig bij haar voorgangster aansluit en wier ietwat te bescheiden
titel verdient te worden aangevuld tot: De fouten van het „Transcendentalisme” van Prof. Beysens. Ook daarvan dienen nu nog enige proeven in ’t licht gesteld om te tonen, hoe ver
Prof. B. beneden Kant, beneden de kenniskritiek, blijft.
Dat Kant volgens Prof. B. (no. 77, p. 168) „In de metaphysische deductie tracht”, „het aprioristisch of [!] transcendentaal karakter onzer schijnbaar [!] objectieve kennis.… aan te toonen” behoeft tans geen
verder commentaar. Maar de cardo rei voor ons komt in no. 99 ss. (p. 170 ss.), waar men tracht, de lastige synthetiese oordelen a priori,
dat feitelik uitgangspunt van heel de kenniskritiek, „dat tusschending”, zoals Prof.
B. zegt, tussen analytiese en ervaringsoordelen, kwijt te raken, door Kant’s fundamentele oordeelsonderscheiding, waarvan hij met gerechtvaardigde trots kon
verklaren: „Diese Einteilung ist in Ansehung der Kritik des menschlichen Verstandes unentbehrlich
und verdient daher in ihr klassisch zu sein”, te vervangen (als niet „juist” en niet „logisch”!) door een andere, vóórkritiese,
als volgt: „De bewering omtrent het synthetisch aprioristisch karakter van vele algemeene
ideëele [?] oordeelen berust op eene onzuivere begripsbepaling der [!] analytische en synthetische oordeelen. Kant beperkt eerstgenoemde willekeurig [„en geheel onlogisch”] tot die, welker praedicaat
vormelijk [Kant gebruikt dit scholastieke woordje niet] tot den inhoud van [270]het subject behoort.”.… „Het [!] analytisch oordeel heeft een veel ruimere beteekenis
dan die, welke Kant er aan geeft. Het oordeel is blijkbaar [?] dàn analytisch geldig [een nieuw begrip! alsof „analyties” en „syntheties” een geldigheidsoort i.p.v. een
ontstaanswijs van oordelen betrof!], als de uitspraak of de verbinding der termen
berust op zuivere begripsontleding en vergelijking. Zoo [?] staan de analytische oordeelen tegenover de ervaringsoordeelen
of tegenover dezulke, waarin het verband der termen door ervaring wordt gekend.” En oordeels-verdeling, zegt Prof. Beysens terecht, behoort de oordeels-vorming te gelden, de wijze waarop wij het verband der termen te weten komen, niet de begripsvorming der termen zelf. „Vandaar dan ook, dat de verdeeling van Kant, die zich eigenlijk
afvroeg, of wij het begrip P. onder de vormelijke kenmerken van S. terugvinden, ja dan neen, den naam van oordeels-verdeeling niet verdient; vandaar ook dat hij stootte op dat tusschending, dat hij
als synthetisch-aprioristisch oordeel doopte.” Hier is Prof. B. de tolk van een Kantmisduiding, zó verregaand als ik niet voor mogelik had gehouden. Maar ab esse ad posse valet illatio—dies maak ik dankbaar van deze door Prof. B. mij verschafte gelegenheid gebruik om
de aanleiding tot dusdanige misvatting weg te nemen, die ook mijn definitie van een
analyties oordeel (zie bl. 9) aan een slecht verstaander (die ook maar een half woord
nodig heeft) zou kunnen geven. Men lasse dus in mijn definitie: „Een analyties oordeel
is een zodanig, welks gezegde-begrip verkregen is door ontleding, analyse, van het
subject-begrip” achter „gezegde-begrip” in: „qua talis”. Want dat dit begrip in het gezegde, en dat dus het oordeel zelf, is verkregen door ontleding van het subjektbegrip, maakt het oordeel analyties.
Ja, al had Kant het niet uitdrukkelik („vormelijk”) zelf gezegd, dan nog sprak het vanzelf, voor wie hem begrijpt, dat zijn verdeling uitsluitend [271]het verband der termen betreft en het ook voor Kant „volmaakt onverschillig” is, „hoe wij in het bezit der termen kwamen”, als begrippen
op zich zelf beschouwd, dat hij niet vraagt, hoe wij komen bij de kennis van het praedicaatsbegrip
als begrip, maar bij het oordeel, dus het praedicaatsbegrip in het oordeel, bij de toekenning van het praedicaat aan het subjekt, bij de wetenschap omtrent
het verband, de verhouding tussen beide. Welnu, Kant begint zelfs zijn inleidende Afdeling: „Von dem Unterschiede analytischer und synthetischer Urtheile” aldus: „In allen Urtheilen, worinnen das Verhältniss eines Subjects zum Prädicat gedacht wird,.… ist dieses Verhältniss auf zweierlei Art möglich. Entweder das Prädicat B gehöret zum Subject A als etwas,
was in diesem Begriffe A (versteckter Weise) enthalten ist; oder B liegt ganz ausser
dem Begriff A, ob es zwar mit demselben in Verknüpfung steht. Im ersten Fall nenne
ich das Urtheil analytisch, im andern synthetisch. Analytische Urtheile.… sind also
diejenigen, in welchen die Verknüpfung des Prädicats mit dem Subject durch Identität, diejenigen aber, in denen diese Verknüpfung ohne Identität gedacht wird, sollen synthetische Urtheile heissen”. Blijkt dus Prof. Beysens’ subtiele aanmerking op Kant’s oordeelsverdeling, gelijk zijn verklaring, hoe Kant „stootte op dat tusschending”, te berusten op niets dan grove Kantmisduiding, hoeveel te erger nog is de bewering, waaraan Prof. Beysens zich zowel in no. 78 als in no. 80 bezondigt, dat Kant zelf deze Kantmisduiding, die Kant’s kritiese onderscheiding verdoezelt, ja uitwist, voor zijn rekening zou hebben genomen!
Ziehier: „De analytische oordeelen in den zin van Kant begrepen.… zijn volgens hem
eigenlijk evenzeer synthetisch a priori, omdat zij een voorafgaande synthese a priori
van het begrip, hetwelk zij ontleden, veronderstellen. Deze bewering nu staat.…”!
Deze bewering nu staat.… niet bij Kant, zover ik weet. Zou Prof. Beysens zo goed [272]willen zijn, mij één plaats aan te wijzen, waar Kant beweert, dat de analytiese oordelen synthetiese oordelen, „evenzeer synthetisch a priori” zouden zijn? Zo lang hij dat niet kan, blijf ik er bij, dat
Prof. Beysens’ „leer der waarheid” ook hier lelik onwaarheid spreekt. Des te leliker, wijl Kant, zij het ten overvloede, uitdrukkelik het tegendeel zegt, nl., dat de wijze, hoe we aan de betrokken begrippen komen, er niets toe doet, dat
de begrippen b.v. zuiver empiries (syntheties) kunnen zijn in een oordeel, dat analyties,
dus a priori, is en blijft: „Alle analytischen Urteile beruhen gänzlich auf dem Satze des Widerspruchs und sind
ihrer Natur nach Erkenntnisse a priori, die Begriffe, die ihnen zur Materie dienen,
mögen empirisch sein, oder nicht.”.… „Eben darum sind auch alle analytischen Sätze Urteile a priori, wenngleich ihre Begriffe
empirisch sind”. Van déze analytiese oordelen a priori zou dus Prof. Beysens’ Kant (gezuiverd dan nog van die andere hem aangewreven dwaasheid, de loochening der empiriese,
door abstractie en synthese a posteriori samengestelde begrippen) zelfs synthetiese oordelen a posteriori maken! Men vat dus,
hoeveel Prof. Beysens’ Kant lijkt op de wijsgeer Kant!
Verdient dus Kant’s oordeelsonderscheiding haar naam in dubbele zin, n’en déplaise Prof. Beysens c.s., zij is bovendien even ondubbelzinnig en grondvestend voor de kenniskritiek,
als die van Prof. B. c.s. verwarrend en kenniskrities irrelevant, onbruikbaar blijkt.
Immers, elk oordeel is àl of niet analyties, àl of niet verkregen door, berustend
op, de ontleding van het subjektbegrip, zonder andere kennisbron, ’t zij empiries
of transcendentaal, te behoeven (vgk. mijn tekst, bl. 9 en 10) en uitsluitend de analytiese
oordelen (naar Kant’s zuiver indelingsbeginsel) zijn „denknoodwendig”—in die zin, dat hun ontkenning
een logiese contradictie bevat, wat bij de synthetiese, ’t zij a posteriori ’t zij
a priori, nooit het geval is. „Das gemeinschaftliche Prinzip aller analytischen [273]Urteile ist der Satz des Widerspruchs.” „Synthetische Urteile bedürfen ein anderes Prinzip, als den Satz des Widerspruchs.” We weten dus a priori, dat slechts sofismen uit „zuivere begripsontleding” synthetiese oordelen kunnen halen als het causaliteitsbeginsel
of het axioma der rechte lijn (de ruimte-oneindigheid) of enige afgeleide meetkundestelling.
A posteriori bevestigt het ons Prof. Beysens’ voorbeeld. Zo ten aanzien der causaliteit in no. 48 (bl. 101 vv.) en no. 80 (bl. 177 vv.). „Als voorbeeld kan dienen de boven gegeven (bl. 105) bezinning
op het oorzakelijkheidsbeginsel.” zegt Prof. B. terecht op p. 172. Aldaar, in no. 48, wil Prof. B. (nog wel ter „Verificatie der objectivistische hypothese”, waartoe zelfs het geleverd bewijs, ware het leverbaar, niets zou bijdragen zonder
de waan: „die openbaring van het verband der begrippen in en door de ontvouwing of
verduidelijking van hun inhoud, is niets anders dan de objectieve klaarblijkelijkheid
der voorwerpelijke waarheid.”, een waan, die vergeet, dat een analyties oordeel—uit
begripsontleding b.v. van een der R. K. of Zarathustriese Duivels of Godpersonen—slechts
omtrent kenmerken van het subjektbegrip iets leert, maar niets hoegenaamd omtrent de objectiviteit, het al of niet bestaan, van het subjekt!) analyties bewijzen, dat „krachtens zijn eigen begripsinhoud” „ieder willekeurig
worden een oorzaak hebben moet”, dus veroorzaakt-worden is! „Want het gebeuren is
krachtens eigen begrip iets gevolgelijks, juist omdat het ‚komt’ tot bestaan.” Ziehier al dadelik de petitio principii, de binnensmokkeling van het synthetiese oordeel a priori, dat elk gebeuren „gevolg” moet zijn van iets, waardoor het gebeurt, dus een „grond” moet hebben! De misleidende schijn van een analyties
oordeel berust hier op een quaternio terminorum: de argeloze lezer misvat allicht
de bedoeling van het onhollandse „iets gevolgelijks” in die zin, waarin het inderdaad
in het „gebeuren”, „komen” ligt opgesloten, [274]van iets dat volgt, „komt” na iets, als sequens, maar deze tijdelike zin wordt door Prof. B. juist uitdrukkelik (p. 178) uitgesloten; hij bedoelt het
ontijdelik, logies, als iets dat volgt uit iets, als consequens, als „gevolg” van iets, waardoor het „komt” (in het Duits zou dat nog makkeliker gaan, waar „Folge” zowel sequens als consequens betekent!), terwijl het woord „gevolg” dan nog op de
koop toe logies en causaal verband verraderlikerwijze vereenzelvigt!—Is aldus de noodzakelikheid van een „grond”
binnengesmokkeld, dan vervolgt Prof. B.: „Maar niets is geen grond, juist omdat het niets is. Worden door niets is dus gelijkluidend met
niet-worden; uit niets wordt niets.” Gelijkluidend? Integendeel. Met de syntheties-aprioriese
petitio principii, dat elk worden een „grond” moet hebben, waardoor, waaruit het wordt, staat en valt het betoog, dat slechts daardoor nog iemand vangt,
wijl, naar Kant opmerkt, de „Satz des zureichenden Grundes” nu eenmaal tot die „synthetische Sätze” behoort, „die ihr niemals aus blosser Vernunft, mithin, wie doch eure Pflicht war, a priori
bewiesen habt, die man euch aber doch gerne einräumt”!—Op overeenkomstige wijs gaat het in no. 80 (p. 178/9): „Immers wat bestaat, en den voldoenden grond van dat bestaan niet
in zich zelven heeft, moet den grond van zijn bestaan in een ander [import!] hebben.
Anders zou het ding bestaan zonder voldoenden grond [welnu, wat zou dat? Bestaan zonder voldoende grond is nu eenmaal geen logiese contradictie!]; of ook bestaan.…
en niet bestaan tegelijk”. De petitio principii is hier weer: „Bestaan zonder voldoende grond is niet bestaan.” Wat daarvan te zeggen? 1o: Daar zelfs voor Prof. B. het beginsel van voldoende grond en dat der tegenspraak
onderscheiden zijn, is de bewering letterlik een klaarblijkelike vormelike onwaarheid.
2o: Betekent hier „grond” de ratio, als logiese grond, dus wat de praemissen voor een conclusie zijn, dan is het een
bewering van hetzelfde allooi als deze: [275]„een bewering zonder voldoende grond is geen bewering”! Uit deze mijn vergelijking zou Prof. B.’s oorzaak-rationalisme kunnen leren onderscheiden
tussen gegrondheid en veroorzaaktzijn! 3o: Verstaat men onder „grond” een soort begrip, dat ook de oorzaak als bestaansgrond (beter ontstaansgrond) bevat en bedoelt men: „Bestaan zonder grond bestaat niet, komt niet voor”, dan moge de bewering juist zijn—ze is het alleen als syntheties oordeel a priori, waarvoor in het begrip bestaan geen zweem van een „grond” te vinden valt!—De „grond”fout
dus (in dubbele zin), het πρωτον ψευδος waaruit Prof. Beysens’ petitiones principii voortkomen, is de „dogmatische Schlummer” van het scholastieke rationalisme, dat in de „ratio” (vertaling van αὶτικ) kengrond en oorzaak samenvat, immers de oorzaak, die ontstaansvoorwaarde van verandering, gemaakt tot bestaansgrond van „contingente” wezens, nog houdt voor een bepaald geval van de logiese „grond”—een dwaling, inmiddels weerlegd,
al sinds de voorvorige eeuw, door de ontdekkingen en resultaten der wetenschappelike
causaliteitskritiek, geïnaugureerd door een Hume en een Kant—weerlegd dus op soortgelijke wijs als de bodem van alle dogmaties bijbelgeloof ondermijnd
is door de ontdekkingen en resultaten van de wetenschappelike bijbelkritiek der laatste eeuwen, geïnaugureerd door een Spinoza. Al zullen en scholastiek en bijbels dogmatisme hun triest bestaan als volgehouden
onwaarheid nog wel een poosje, misschien een eeuw of wat, voortslepen .… magna est veritas et praevalebit.
Nu ik de logiese fouten van Prof. Beysens c.s.’ schijnbewijzen voor het causaliteitsbeginsel heb gedemonstreerd4 [276]kan ik over de rest des te korter zijn. Ik wijs er dus slechts met een enkel woord
op, dat de „analytiese” natuur van het axioma der rechte lijn, weerlegd door de metageometrie
(om Kant er hier buiten te laten), „bewezen” wordt op p. 176 door een enthymema met de verzwegen
onjuiste praemissa maior: een „som van.… afstandsverhoudingen” is groter dan „ééne afstandsverhouding”! Zo verkondigt p. 172 nog dat „uit het wezen van den driehoek als zoodanig.… de gelijkheid zijner hoeken met twee rechte volgt.” (evenals uit het „wezen” van de mens qua „geest” zijn onsterfelikheid „volgt”,
of uit het wezen van de R. K. Kerk haar onfeilbaarheid en de waarheid van alle R. K.
dogmata benevens de verplichting van een iegelik onzer, zo nodig tegen eigen overtuiging
in, onze rede gevangen te geven aan het R. K. geloof, tegenwoordig nog slechts op
straffe van verdoeming, aangezien geen „wereldlike arm” meer „ad extirpanda”, tot verbranding etc, ter beschikking staat) als hadden Riemann en Helmholtz niet sinds lang onwederlegbaar („endgültig”) bewezen, dat die gevolgtrekking twee synthetiese oordelen a priori onderstelt,
te weten: het axioma van de rechte lijn en het axioma der // lijnen, zodat men slechts
dit laatste behoeft op te geven, wat zonder enige zelfweerspreking doenlik is, om
een △, kleiner dan 180°, en beide axioma’s, om zonder contradictie een △ van meer
dan 180° mogelik te maken!—Dan noemt bl. 176 nog „ongetwijfeld synthetisch, d.w.z.
[!] aan de ervaring ontleend of liever daarop gegrond”: „De wet van het behoud der stof en energie, en evenzoo die van de gelijkheid der werking en tegenwerking”, dus die beginselen van de natuurwetenschap (iets heel anders dan wetten als b.v. de gravitatiewet), [277]die ongetwijfeld syntheties zijn, d.w.z. „de gegeven begrippen bevatten niet de reden van het oordeel”, maar even ongetwijfeld apriories, nademaal hun absoluut exakte geldigheid en zekerheid ook voor het tijdelik (toekomst en verleden) en ruimtelik
(de andere zonnestelsels) onbereikbare, alle menselike ervaringsmogelikheid overschrijdt. Ze worden dan ook niet als toevallig voorlopig resultaat, maar als richtsnoer en
grondslag van het natuurwetenschappelik onderzoek gehanteerd (b.v. in de scheikunde),
als „postulaten” of „axioma’s”, corollaria5 die ze zijn van het postulaat van Hamilton: de onmogelikheid van ontstaan en te niet gaan. Huber is dan ook onbevangen genoeg om ze met een olike contradictio in adjecto „empirische Axiome” te noemen, „d.h. Sätze, die aus der Erfahrung stammen, aber doch in der Wissenschaft allgemeine
Bedeutung haben” (Noëtik oder Kritik, p. 138)! Hoe dat mogelik is, daar vraagt dit dogmatisme niet naar—alléén voor het
kriticisme worden zulke „axioma’s”, als alle andere, tot probleem!
Zoveel over Prof. Beysens c.s.’ verweer tegen de synthetiese oordelen a priori en het krities probleem. Wat
in no. 82 nu nog tegen „de leer der begripsvorming a priori” wordt te berde gebracht culmineert
in kardinaal Mercier’s bovengenoemde misvatting die de wetenschap tot een roman, de wiskunde tot een poëzie
laat maken door „le même pouvoir créateur du sujet pensant”, die dus Kant niet raakt, terwijl Prof. Beysens op diezelfde bl. 183 nog toont, zich Kant’s geesteswettelikheid als bron van objectief apriories-syntheties weten niet anders
dan dogmaties-verdubbelend te kunnen denken, immers als „de inrichting onzer natuur, wier wet overeenkomstig
den aard der gegeven [!] objecten is ingericht”. Over de wijze waarop in no. 83 een [278]bladzij of 5 Kant’s leer van tijd en ruimte moet te niet doen, volsta de vermelding, dat tegen het
apriories karakter van ons ruimtelik weten o.a. op „het empirisch psychophysiologisch
onderzoek” een beroep wordt gedaan en verwezen naar „de kritiek van Ziehen” („Psychophysiologische Erkenntnistheorie”), gelijk er voor Prof. Beysens op p. 186: „Als a priori of zuiver-subjectief gegeven” niets anders overblijft dan
wat „Helmholtz een ‚physiologischen Mechanismus der Nerven’ noemt”! Een heerlik a priori! Geen wonder, dat tegen Kant’s „phoenomenalisme”, behalve b.v. Messer (zie opm. 41), ook het Lockiaans materialisme van een Ostwald te hulp wordt geroepen (no. 68), want het materialisties ongeloof van de Ostwalds of Ziehens en het dualisties geloof van de Beysens c.s. is in verhouding tot Kant één pot nat: het exact weerlegd „dogmatische Gewäsche” van het materie-realisme. (Vgk. voor deze verwantschap ook opm. 15)—
Wat verder de §§ 83–85 nog aan vergissingen brengen laten we welwillend in de „duisternis”
(vgk. p. 191), waarin ze zelf t.a.v. „het Transcendentalisme” wel moeten blijven.
En hiermede basta. Al waardeer ik, blijkens het onevenredig tal bladzijden, aan Prof.
Beysens’ Kantbehandeling hier gewijd, diens ernstig bedoelde pogingen, zich met het kriticisme
te meten, het was mijn plicht, te tonen, wat daarvan terechtbrengt wie, met al zijn
geestesscherpte, met al zijn scholastieke geoefendheid, voor de soevereine kenniskritiek
de ogen niet mag en niet wil openen, dus haar problemen, dus de synth. oordelen a priori, moet loochenen en verdonkeremanen, omdat zijn „wijsbegeerte” slechts de „ancilla theologiae”, de dienstmeid, neen, slavin van het dogmatisme mag zijn en, hoe stakkerig ongerijmd6 [279]het ook zij, aan die (R. K.) theologie zich heeft te „orientieren und korrigieren”!
Arme slavin van koninkliken huize—tot welke drogredenen moet gij u lenen, gij, gevangen,
„in domo petri”! Maar ook voor u geldt het woord: de waarheid zal u vrij maken!
7 : p. 17. Dogmatisme, dogma. Een op het eerste gehoor verbijsterende paradox als die van de befaamde Thomist Huber in zijn Grundzüge der Logik und Noëtik, p. 107: „Der einzige zulässige Standpunkt der Kritik ist der Dogmatismus” toont wel, hoe nodig het is, precies te definiëren en toe te lichten, wat met het
door de „kritiek” weerlegde „dogmatisme” bedoeld wordt. Want gold het slechts „die Anerkennung von Dogmen, d.h. von feststehenden Warhrheiten” (ibid.), welk logicus zou dan geen „dogmaticus” zijn?—De kenniskritiese definitie
dan luidt: een dogma is een onmogelik syntheties oordeel a priori, d.w.z. een s. o. a pr. zonder mogelike redelike rechtvaardiging („transcendentale
deductie”), een s. o. a pr. zonder mogelike kenbron; en in ietwat wijdere zin: elk
s. o. a pr., zonder (voldoende) grond aanvaard, of populair uitgedrukt: een bewering,
waarvan men geen redelike rekenschap kan geven: „denn eben darin besteht Vernunft, dass wir von allen unseren Begriffen, Meinungen
und Behauptungen, es sei aus objectiven, oder wenn sie blosser Schein sind, aus subjectiven
Gründen, Rechenschaft geben können.” (K. d. r. V. p. 483). Dogmatisme heet elke leer of richting, gegrond of steunend op enig dogma.—Over de specifiek
anti-dogmatiese strekking nu van Kant’s „kritiese” („transcendentale”) vraag en het kriticisties („transcendentalisties”)
antwoord zal mijn vertoog zelf wel alle verlangde licht verspreiden (vgk. ook het
overzicht van pp. 22–24) en dus duidelik maken, in hoeverre het ontologisme en het ruimte- en materie-realisme dogmaties [280]zijn. Het dogma b.v., waarop laatstgenoemde leer berust, is de stelling, dat de dingen
ook onafhankelik van mogelike waarneming, ook buiten betrekking tot het subjekt der
natuur, zinnelike eigenschappen hebben, ruimtelik zijn, zich bewegen enz., een vooreerst
syntheties en vervolgens, wijl alle ervaringsmogelikheid overschrijdend, apriories oordeel.… zonder mogelike kennisbron.—Empirisme en rationalisme kunnen in dit geschrift slechts terloops besproken worden. Dogmaties is het eerste, wijl het synth. oordelen a pr., zonder ze als zodanig te kennen of te erkennen,
zijns ondanks aanvaardt en hanteert, dus a fortiori zonder van hun mogelikheid rekenschap
te vragen, laat staan te geven. Het houdt synth. oordelen a priori voor s. o. a posteriori.
Het wil uit „ervaring” meer halen dan er in ligt, houdt dus een logies ongedekt, dogmaties,
saldo over, precies zover zijn synthetiese oordelen apriories zijn. Het rationalisme is dogmaties, wijl het op zijn beurt z’n synth. oordelen a pr. wil halen uit de „rede”,
uit een bron, die alleen voor analytiese oordelen toereikend is. Het houdt synth.
oordelen a pr. voor analyties, en heeft dus een logies ongedekt, dogmaties, saldo
precies zover zijn aprioriese oordelen syntheties blijken.
Welk een vlijmscherp wapen die kritiese, transcendentale, vraagstelling is, zal elk
lezer ondervinden, zodra hij het zelf gaat hanteren—en zich geen enkel oordeel meer
laat opdringen, zonder het eerst te keuren op zijn kennistheoreties gehalte: al of
niet syntheties, a priori of a posteriori, en het af te wijzen indien het dogmaties
blijkt.—Hij kan zich dan het ironies genoegen verschaffen, hele lijsten van dogma’s
aan te leggen uit de meest anti-dogmatiese schrijvers, als de positivisten (Comte c.s., of Laas of Petzoldt enz.) ten aanzien van logica, wiskunde en inductie (b.v. Comte’s „invariabilité des relations réelles subjectives et objectives” of Petzoldt’s „Voraussetzung vollkommener Bestimmheit.… vollkommener Eindeutigkeit [281]alles Geschehens”, die op niets anders berust dan op zijn „overwonnen spook” der.… substantie, en heel zijn „Relativismus” van „Elemente” à la Mach, van betrekkingen zonder betrokkenheden, die over ’t hoofd ziet, hoe elke relatie.…
reeds twee betrekkelike absoluta onderstelt,7 en dat op de keper beschouwd slechts een zichzelf en z’n prius verloochenend materialisme blijkt,—of het empiristies-miskend a priori in Laas’ Idealismus und Positivismus, zijn „wohlbegründeten Gesetze” b.v. van III p. 243, gelijk zijn „Uniformität des Naturlaufs” etc.) en de materialisten als Haeckel met zijn reële oneindigheden: materie, aether, ruimte, tijd.—Hegel’s bladzijden wemelen van dogmatiese synth. oordelen a priori, verscholen meestal
achter een „also”, „demnach”, „somit” enz., maar ook Kant zelf heeft er zich niet van bevrijd, b.v. Proleg. p. 151: „weil alles, was in der Natur liegt, doch auf irgend eine nützliche Absicht ursprünglich
angelegt sein muss” of K. d. r. V. p. 615: „Daher auch Jedermann die moralischen Gesetze als Gebote ansieht, welches sie aber nicht sein könnten, wenn sie nicht a priori angemessene
Folgen mit ihrer Regel verknüpften und also Verheissungen und Drohungen bei sich führten.”, een merkwaardige plaats, door Schopenhauer klaarblijkelik niet gekend, waar Kant al van meet af, m.i. ten onrechte, capituleert voor Schopenhauer’s kritiek op de „contradictio in adjecto” van een „absolutem Sollen”, van „unbedingter Pflicht”, van een „kategorischem Gebote”: „Jedes Soll hat allen Sinn und Bedeutung schlechterdings nur in Beziehung auf angedrohte Strafe,
oder verheissene Belohnung.” Daaruit volgt voor Schopenhauer, dat elk Sollen „in Kants Sprache [282]zu reden, wesentlich und unausweichbar hypothetisch und niemals, wie er behauptet, kategorisch” is, ergo „Die völlige Undenkbarkeit und Widersinnigkeit dieses der Ethik Kants zum Grunde liegenden Begriffs eines unbedingten Sollens” (III p. 503)!—Zo is Kant’s beruchte leer der vergelding, der talio, als inhoud van een kategoriese imperativus een door Kant’s eigen kritiek onmogelik gemaakt, met zijn kennisleer en zijn ethica strijdig niet-formeel syntheties oordeel a priori of dogma!—
Zo berust, om ten slotte nog enkele voorbeelden te nemen uit heel andere sferen, de
methode der ekonomistiese geschiedenisbeschouwing, die de misleidende naam draagt
van „histories materialisme”, op het dogma (een synth. o. a pr. zonder andere kennisbron
dan ervaring), dat de maatschappelike oorzaken uitsluitend of „in laatste instantie”
ekonomiese oorzaken zijn.
Evenzo berust alle zgn. „ervaring” van „inspiratie”, of elk zgn. „constateren” van
een „wonder” op onmogelike synthetiese oordelen a priori, daar èn transcendente causaliteit
èn inbreuk op de natuurwettelikheid principieel onervaarbaar, onkenbaar zijn. Een
„wonder” is dus nooit meer dan een verklaringshypothese voor ervaringsfeiten en van
alle denkbare hypothesen uiteraard (anders was ’t geen wonder) de onwaarschijnlikste,
die dus altijd het laatst, ergo nooit, in aanmerking komt. In Hume’s geest („If the falsehood of his testimony would be more miraculous than the event which he
relates, then, and not but then, can he pretend to command my belief or opinion.”) zou men het, scherper, aldus kunnen formuleren: Het wonder draagt principieel de
bewijslast—en moet daarbij principieel falen.—
8: p. 19. Zo luidt een geschrift van Prof. Dr. Wilhelm Jerusalem, filosofie-professor te Wenen. Men walgt van de Kanthielelikkerij van deze en dergelijke
empiristen, [283]die van Kant’s kennisleer geen besef hebben8; die hier en daar Cohen’s transcendentalisme napraten, Kant-woorden begriploos opzeggen: „Die Funktionen des Verstandes aber werden nur durch sinnliche Anschauung in Aktion
gesetzt und können daher nur für Gegenstande möglicher Anschauung Geltung haben” (daher! is ’t niet een trouvaille?); die zijn wereldverwinnende leer van ruimte en tijd, zijn grootste daad, waardoor
hij waarlik alléén boven al die kruipende, maar naief „kritiserende” realistiese vleiertjes
als een reus verheven staat, natuurlik weerlegd achten door „die moderne Sinnesphysiologie”—; voor wie Kant’s hele kenniskritiek niet bestaan heeft en die haar dus als volgt formuleren: „In der Erkenntnistheorie hat uns Kant für alle Zeiten gelehrt, dass unser Ichbewusstsein unsere Sinneseindrücke gestalten
muss, damit sie für uns Wirklichkeit bekommen” (zinloze praat) en die dan vaderlik gewagen van Kant’s „so genial angelegte Einsicht in den Prozess des Erkennens”, dewelke „wir” „wirklich fördern können”, door.… „das a priori und das Transzendentale Kants eine entsprechende [sc. biologisch-genetische!] Umwandlung” te doen „erfahren”:
„An Stelle der angeborenen [!] Stammfunktionen des Verstandes dürften solche treten,
die sich aus [!] einer von allen Menschen in gleicher Weise erlebten Erfahrung bei
allen in gleicher Weise entwickeln. Indem wir so den haltbaren Unterbau [!] von Kants Erkenntnistheorie blosslegen und [284]da weiter zu bauen suchen”.… etc. En dat smaalt dan nog van een ander, hij moge „sich äusserlich an Kant anlehnen, den tiefen Sinn von Kants Erkenntnistheorie hat er nicht erfasst.” Dit zal wel een echo zijn van wat hem vaak moet hebben toegeklonken, helaas nooit
uit hem zelf.
Jerusalem—gij zijt een vreemdeling in Jeruzalem!
En zo iemand knielt dan natuurlik voor Kant’s ethica, voor de Kategoriese Imperativus, die paradeknol van de Kant-karremannen, en vereert devoot Kant’s quasi-metaphysica, zijn Teleologie en zijn Religionsphilosophie. „Wie Christus mit dem Rufe: ‚Seid vollkommen, wie euer Vater im Himmel’ Unmögliches
von den Menschen fordert um ihre Kräfte aufs höchste zu spannen, so verlangt Kant
Unerfüllbares, um uns mit ewigem Vorwärtsstreben zu erfüllen.” (p. 32)!
Aldus behandelt deze realist en empirist gebleven filosofie-professor Kant! En schrijft zijn „Einleitung in die Philosophie”.…
Waar blijft een tweede Schopenhauer?
9: p. 22. Mr. J. A. Levy waarschuwt op p. 267 van zijn „Het Indeterminisme” „den argeloozen lezer”, dat Riehl tot de „erkenningstheoretische [!] sensualisten, korter materialisten” behoort.
Ik zou de bestudering van Riehl aan elk wetenschappelik denker aanraden, die zowel sensualisme als materialisme te
boven wil komen. Men kan bij hem de onbarmhartig Kantiaanse weerlegging vinden, zowel van het skepties materialisme van een Du Bois-Reymond (zie b.v. D. Philos. Krit. III, p. 184), als van het energeties materialisme van een Ostwald, Stumpf en derg., dat zelfs door „Kantianen” als „Die Ueberwindung des wissenschaftlichen Materialismus”, gelijk het zich zelf noemt, is begroet. Vernamen niet de geesteswetenschappen,
door het materialisme „verlaagd tot werking van de stof” „thans de erkenning van haren
rang, als uitvloeisel van de energie”?! [285]Was het niet „der Elektricitätslehre beschieden” „durch die Verwandlung der Materie in die Kraft den Sieg des Idealismus herbeizuführen”?! Uitnemend daartegen Riehl in zijn lezingen ter inleiding in de Philosophie der Gegenwart, V: Naturwissenschaftlicher und philosophischer Monismus, speciaal pp. 166–9. „Das psychische Geschehen ist das nichtenergetische Geschehen in der Natur.”
De „materialist” Riehl, deze mijn hoogvereerde geestverwante tegenstander, immers antipsychologist en zuiver
vertegenwoordiger van de leer van „het onbekende andere” (gelijk hij naar Heymans’ terminologie zou moeten heten), staat ver boven het niveau van al de half-materialistiese,
half-dualistiese materie-realisten, die Mr. Levy in zijn „Rechter en Wet” I als de „bevoegde deskundigen” tegen Prof. Hamaker (en Prof. Winkler) oproept om het materialisme te „ontmaskeren”, als daar zijn:
| Johannes Müller |
: |
dualist; ’t is de eigenschap der hersenen, bewust te worden. |
| Horwicz |
: |
zoekt naar de „zetel” der ziel, die hij „immaterieel”, maar toch „uitgebreid” mogelik
acht. |
| Donders |
: |
dualist en materie-realist. |
| Virchow |
: |
dito (vandaar de materialistiese „onwetendheid over het wezen des bewustzijns”). |
| Huxley |
: |
psycho-physies materialist. |
| Tyndall |
: |
dualisties materie-realist (2 reële reeksen, verband onkenbaar). |
| Bain |
: |
dito. |
| Bastian |
: |
materialist; met metaphysies-agnosticistiese „vrijheid”. („Das Gehirn als Organ des Geistes”). |
| Domrich |
: |
een oude dogmaticus der „Wechselwirkung”. |
| Flügel |
: |
zielesubstantie + materie. [286] |
| Stumpf |
: |
Van deze materie-realist ter plaatse slechts een stukje citaat, dat buiten de kwestie
om, geheel op het terrein der psychologie zich beweegt. |
| Spiller |
: |
materie-realist. |
| Claude Bernard |
: |
„le cerveau est l’organe de l’intelligence au même titre que le cœur est l’organe de
la circulation”!
een materialist met een „modalité spéciale” en met een „déterminisme”, zonder … cause!
|
| Richet |
: |
materialist; le cerveau „appareil de mémoire”, „le cerveau exécute sa fonction en ayant quelque connaissance du mécanisme qui
l’anime” (terwijl „l’automate accomplit ses mouvements sans conscience”)! Knap cerveau! Ja zelfs „C’est en cela que l’acte cérébral est vraiment unique et sans analogue dans l’univers.”! Immers „le cerveau est une force qui se connaît”, wat we niet eens van Richet’s materialisme kunnen zeggen!—Voorts realistiese twijfel aan de „loi de la conservation de l’énergie”. Vermoedelik daarom opgenomen. Mr. Levy onderscheidt nl. niet de kritiese inhouds-begrenzing van de dualistiese omvangs-beperking dezer „wet”. |
| J. R. Mayer |
: |
met zijn „drieërlei categorieën van bestaande zaken: 1) de materie, 2) de kracht en
3) de ziel of het geestelijk beginsel.”! |
| Wagner |
: |
met realistiese Wechselwirkung. |
| Rokitansky |
: |
de naief-materialistiese anti-materialist, voor wie als voor Meynert de wereld afhankelik is van de hersenen, dewijl onze kennis.… hersenwerk is! [287] |
| Schaller |
: |
materie-realist („Het lichaam, of de hersens, of dat deel der hersens, dat gewaarwordt”).
|
| J. E. Erdmann |
: |
ziel functie van lichaam; lichaam orgaan van ziel. |
| E. Pfleiderer |
: |
dualist (dus materie-realist), volgt Lotze. |
| Fick |
: |
materie-realist. |
| Ulrici |
: |
dualist, met een anti-materialisties drogredentje. (Vgk. ook zijn „Der sogenannte Spiritismus, eine wissenschaftliche Frage” en het echt Wundtse antwoord: „Der Spiritismus, eine sogenannte wissenschaftliche Frage”.) |
| Carriere |
: |
„de ziel vormt zich de hersens tot orgaan”, in de vierheuvels „houdt de fantasie huis”…
Ook elders, blijkbaar, houdt de fantasie huis! |
| Schultze |
: |
„ervaring, als zeker gegeven”, „dat het psychische en het lichamelijke.… wederkeerig van elkander afhangen”. |
| Hyrtll |
: |
het naief dilemma: materialisme of dualisme, met overeenkomstige Wechselwirkung en niet minder naieve „aangeboren zedelijke of aesthetische ideeën.” Hyrtll moge het materialisme „knodsslagen” geven, volgens Mr. Levy,—kritiek, weerlegging geeft hij niet. |
| Ruete |
: |
in dezelfde dualistiese geest, „zielssubstantie” en materie, het „zinsorgaan [lees:
zintuig] levert de grondstof, de ziel schept zich daaruit [!].… de gewaarwordingen”.
|
| Schroeder van der Kolk |
: |
dito—„Ziel en Lichaam”; peil: „onze aardsche grove stof” naast de lichtaether, die
„niet tot onze aarde” behoort, maar „eene zelfstandigheid van het heelal” is. |
| Piderit |
: |
(wordt als Kantiaan geïntroduceerd)—waarneming o. m. uit krachte van de inrichting
van onze hersenen, zinsorganen [lees zintuigen], [288]die als „media” ons „eigenschappen der dingen” „toevoeren”!
„In gelijken geest” (zegt Mr. L.) nog de volgende materialisten:
|
| Meynert |
: |
met zijn onmogelike „hersenverrichting” à la Rokitansky. |
| Forel |
: |
die inderdaad als anti-materialist optreedt (geeft niet Carneri aan Büchner en Dr. Wijnaendts Francken aan Haeckel de materialistentrap?) en hier zelfs als een soort Kantiaan fungeert (in zoverre
hij „begint met een erkenningstheoretischen grondslag, woordelijk van Kant overgenomen”), maar wiens „panpsychisme” ik nu eens zou willen „ontmaskeren”: |
Zijn „Gehirn und Geist” dient de bekende hutspot op van causatief-materialisme, identiteits-materialisme
en vermaterialiseerd Spinozisme:
—„Alles was mir bewusst wird rechne ich naiv [?] als meinem Ich zugehörig, gleichgültig
ob sinnliche Wahrnehmung der Aussenwelt, inneren Schmerz, Gefühl, Gedanke oder Entschluss.
In [!] jedem psychischen Geschehen liegen jedoch [!] wie alle Analysen [?!] konsequent
beweisen, zwei, zwar ein unzerlegbares Ding darstellende, jedoch an sich von je einer
verschiedenen Seite allein zugängliche Erscheinungen vor:
„1. eine nur indirekt von aussen feststellbare Gehirntätigkeit oder Energie;
„2. ihr direkt von uns [=?!] beobachteter, subjektierter Reflex (ihr Bewusstsein).
Der Inhalt des Bewusstseins, seine Qualität und Intensität, wird von 1, d.h. von der
Hirntätigkeit, bedingt.”
—„Nun beachte man, dass sich [!] im Bewusstsein innere Vorgänge unseres Hirnes,… in
Form von Erinnerungen, Gefühlen, Wollen, Denken u.s.w., spiegeln.”!
[289]
—„Hirnstörungen verursachen Seelen- oder Nerven-störungen”…!
—„Intelligenz, Phantasie, Ethik, Aesthetik, sind ‚bedingt’ und von der Gehirntätigkeit
abhängig, denn [!] sie sind auch Gehirntätigkeit.”
—Het bewustzijn is „Wirkung der Nervenwelle”, het Gehirn „Organ” der Seele!
—„Die Empfindung findet im Grosshirn statt.”
—„Bewusstsein und Gehirntätigkeit sind Erscheinungsformen eines und desselben Dinges.”
Ergo: „Da wir nun Energie und Bewusstsein nicht für verschiedene Dinge, sondern für Erscheinungen
gleicher Realitäten (in unserem Gehirn [!] als Neurokym und [!] Introspektion) halten,
wird bei dieser Anschauung der ewige dualistische Streit zwischen Materialisten und
Spiritualisten absolut gegenstandslos. Alles ist Seele, so gut wie Energie. Ursprünglicher
oder höher ist keiner dieser untrennbaren Begriffe, da sie eins sind.”!—Après cela tirons l’échelle!…
Dat was dus de Kantiaanse Forel, en nu verschijnen o.a. nog:
| Flechsig |
: |
bekend psycho-physies materialist, met zijn „bewustzijn als begeleidend verschijnsel van biophysische voorvallen” (maar ook ziel functie van lichaam en denken „in de hersens”!), volgens Mr. L. „van het materialisme naar
het schijnt afkeerig” omdat er volgt.… „volstrekt echter hiermede niet, zonder meer,
als eene resultante dier voorvallen in mechanischen zin”! en |
| von Voit |
: |
(met „hersenen,.… waar [!] na al de zuiver physische bewegingsvoorvallen een nieuw
verschijnsel,.… de gewaarwording, wordt losgemaakt [!]”) en, als materialist last
not least, |
| Kramar |
: |
met zijn „stoute hypothese”, de voor Mr. L. „belangwekkende hypothese”.… ontvouwt „Volkomen [290]in aansluiting aan Kant’s aether-theorie”.… de hypothese.… dat „het wezen der ziel met dat van den wereld-aether”.… identiek is, die aether „is juist de ziel”! |
—Eén ademtocht van Riehl’s kriticisme… en heel die bent met aanvoerder en al is weggeblazen.
10 : p. 25. Als dus een materie-realist aan Marx en Engels naief-realisme verwijt op gezag van de kenniskritiek, verwijt hij hun bij ongeluk
niets anders dan z’n eigen Lockiaanse „naieviteit”… gelijk omgekeerd een Marxist met
zijn bewering: „Marx en vooral Dietzgen waren alles behalve naief-realist” etc.… alleen bewijst, in deze van gelijke beweging
te zijn als zijn bourgeois-tegenstander.
Volgens Prof. A. Dorner in zijn „Encyklopädie der Philosophie” 1910, p. 7 is „seit Kant der Standpunkt des naiven Realismus unmöglich geworden, d.h. die Meinung, dass unsere
unmittelbare Wahrnehmung die Dinge objectiv zu erfassen vermöge”. Deze dualist beseft allerminst, dat het door Kant onmogelik geworden „naief-realisme” de leer is, dat de natuurdingen de oorzaken van
onze gewaarwordingen zouden zijn, van welk „naief-realisme” aanhanger is … Prof. Dorner.
11 : p. 30. Hoe vaak en hoe kortzichtiglik wordt dit, door mij gespatieerde, deel van
de waarheid vergeten! Men gewaagt dan van de eeuwige nacht,—de nooit verstoorde stilte,
(of met Franse wending: „silence de mort”: Binet) van het mechanies, natuurkundig Heelal …
Zo Du Bois-Reymond in zijn befaamde Leipziger Rede van 1872 „Über die Grenzen des Naturerkennens”:
„Stumm und finster an sich, d.h. eigenschaftslos, wie sie aus der subjectiven Zergliederung
hervorgeht, ist die Welt auch für die durch objective Betrachtung gewonnene [291]mechanische Anschauung, welche statt Schalles und Lichtes [maar evenzeer statt Stille und Finsternis!] nur Schwingungen eines eigenschaftslosen, dort zur
wägbaren, hier zur unwägbaren Materie gewordenen Urstoffes kennt.”
Evenzo b.v. de meer ethicist dan kriticist gebleven Louis Liard, Science positive et Métaphysique, II: I.
O duistere „Nachtansicht”… die Nacht is enkel Ansicht van U!—Kant wijst er ergens terloops even op, dat een blindgeborene nooit enige voorstelling kan krijgen van … de duisternis!—(p. 456 K. d. r. V.: „Der Blindgeborne kann sich nicht die mindeste Vorstellung von Finsterniss machen,
weil er keine vom Lichte hat”…).—Goed Lotze, Mikrokosmus I: p. 390, over „die mechanische Naturansicht”: „Weder finster noch hell, weder laut noch still, vielmehr völlig beziehungslos zu Licht
und Klang liege die Welt um uns her” etc.
12 : p. 30. Het is dan ook een merkwaardig „dichotomistisch” of te wel dualisties naief
dogma bij theologen als ten onzent Dr. Kuyper (b.v. Encyclopaedie der heilige Godgeleerdheid II, pp. 26 en 35) e tutti quanti en Prof. de Groot (b.v. Denkers van onzen Tijd, p. 127) c.s., dat ’t zien „somatischer” zou zijn dan ’t denken, ja geheel op ons σωμα berusten zou! Dat is niet alleen infra-Kantiaans, maar zelfs infra-Cartesiaans oud-roest,
al vinden we het nog terug bij een Dietzgen (Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit, p. 64). Descartes heeft het reeds in de 2de van zijn Meditationes de prima philosophia van 1641 voor altijd weerlegd.—„Waarnemen” en „denken” zijn enerzijds, als geestesverrichtingen,
gelijkelik en geheel onlichamelik, anderzijds evenzeer, voor de physiologie, geheel
en al „somaties”, daar het „denken” in soortgelijke verhouding staat tot het centraal
zenuwstelsel als het „waarnemen” tot zintuigen en hersenen beide.
[292]
13: p. 34. De zgn. Immanenz-philosophie geeft van het naief realisme de m.i. volkomen verkeerde voorstelling, als zou het
z’n gewaarwordingen niet een afbeelding achten van de eigenschappen der dingen, maar met deze … veréénzelvigen9.
De „gewone” mensen zouden dus denken, gelijk altans deze „empirio-kritici” doen (naar
zij voorgeven), dat hun gewaarwordingen zelf … zich in de ruimte bevinden, dus als
ik b.v. de maan zie, is mijn maangewaarwording op datzelfde moment naar de maan. Dat
wil ik nog aannemen. Maar waar bevindt zich, op ’t ogenblik van mijn gewaarwording, mijn Sirius-gewaarwording, of
de lichtgewaarwording van een b.v. 3000 licht-jaren verwijderde ster, die ter plaatse
b.v. 2000 jaren lang niet meer bestaat nu ik hem waarneem?—En waar bevinden zich mijn gewaarwordingen van wat ik achter een spiegel even „veraf” zie als de dingen zich er vóór bevinden?! De oplossing is eenvoudig genoeg: mijn gewaarwording is nooit ergens anders
dan … „hier”, d.w.z. „in” mij, als Subject, en dit [293]„hier” heeft een zuiver psychiese betekenis, die als zodanig noch met „hersenen”,
noch met ruimtelike „introjectie” iets te maken heeft.10 Mijn maangewaarwordingen zijn precies evenmin op de maan als in mijn hersenen,—Paulsen heeft gelijk, ’t ene is precies even absurd als ’t andere, al maken Ziehen c.s. zich zelf het eerste wijs en alle gewoon-materialistiese physiologen (Sollier, Forel, Haeckel, Rée) het laatste. Zo belachelik als hun elk de mening van de tegenpartij voorkomt, zo
lachwekkend is voor ons … ’t een mèt het ander. De gewaarwordingen zijn (in tegenstelling
met de waarnemingsinhouden) onruimtelik, uitsluitend toestanden van („in”) het niet zelf ruimtelik (= in de
ruimte zich bevindend) maar ruimtestellend (raumsetzend) Subject—en slechts het heterosubjectief phaenomeen van die gewaarwordingen a.z.
is waarschijnlik … een hersentoestand!—En inderdaad heb ik dus mijn gewaarwording
pas op ’t ogenblik, dat in de phaenomenale mechaniese wereld het gezichtscentrum van
„mijn” zenuwstelsel beïnvloed wordt door de gevolgen van de aethertrillingen, die
mijn netvlies troffen.
In dat centrum ontstaat dan een bewegingswijziging en niets anders. Natuurlik neem ik nu niet op de een of andere mysterieuze, bewusteloos-clairvoyante
wijze die bewegingstoestand waar, of „zet” deze zich „om” in gewaarwording [294](Hartmann) of wordt (door wie?) overgezet in een andere vorm, zodat ik mij „hem” bewust zou
worden (v. d. Bergh v. Eysinga)11 of begaan de hersenen een „Rückwirkung” (Ziehen)… die gewaarwording zou geven. Niets van dat alles.—Maar die hersenwijziging is (naar
de waarschijnlikste, eenvoudigste hypothese, weer door Kant ’t eerst gesteld) zelf niets anders dan … ’t (heterosubjectief) phaenomeen, het zinnelik
(of waarnemings-)symptoom (in meer dan één zin) van … mijn gewaarwording!
Ons zgn. „parallelisme” (een slecht gekozen naam, want hij kan enkel op gelijktijdigheid doelen, daar ruimtelike „paralleliteit” tussen stof en geest een woord zou zijn zonder zin!), dat slechts
in richting van abstractie, in methode van wetenschappelik onderzoek („methodologisch”,
„heuristisch”) streng dualisties is (niet één enkele „overgang” of „inschakeling”
of „veroorzaking” over en weer tussen physis en psyche), vindt dus z’n eenvoudige,
monistiese oplossing in een sym-ptomatisme: de physiese reeks slechts een abstrakt, denkbeeldig, op een universeel subject betrokken,
dus objectief, symptomensysteem van … de concrete psychiese Werkelikheid, of zo men
wil subjectiviteit, die zelf dus weer, als rijk van het Bewustzijn „phaenomeen” kan
zijn van het voor ons geheel onvoorstelbaar tijdloos, tijdstellend „An sich”.
[295]
14: p. 34. Merkwaardige formulering van het dogmaties (realisties) kennisbeeld „spiegel”
bij Herbart, S. W. VIII (Kehrbach ’93) p. 187, Allgem. Methaphysik, II: IV: § 293: „Man denke sich also ein geistiges Wesen, eine Intelligenz, lediglich als einen reinen
Spiegel für mehrere, von einander sowohl, wie von dem Spiegel unabhängige Objecte. Wir fragen hier noch gar nicht, wie das Verhältniss, vermöge
dessen die Spiegelung erfolgt, möglich sey, wir erinnern uns aber, dass zur wahren
und vollkommenen Erkenntniss ein solches Verhältniss muss angenommen werden, und bemerken
leicht, dass eben hier, in der Metaphysik, falls sie Wahrheit gewährt, wir selbst
dergleichen Spiegel seyn mussen.”
Cf. echter § 327 (p. 235): „Wie die Körper ursprünglich aus Elementen bestehen, die nichts weniger als körperlich
sind: so besteht das Wissen [dat dus afbeeldt?!] aus Anfängen, die mit einem Abbilden nichts gemein haben. Es besteht aus Empfindungen;
die keineswegs etwas Äusseres abspiegeln, denn sie sind lediglich Selbsterhaltungen
der Seele.”
De „Form des Wissens” schijnt door H. „abbildend” gedacht, cf. § 299, jo. 399, over de „sinnliche” en de „intelligibele Raum”.
Ten onzent kan men de „spiegel”-leer nog zuiver geformuleerd vinden in het naief dualisties
idee- en materie-realisme van Dr. A. Kuyper’s zgn. „Theorie der Kennisse”, b.v. Enc. II, p. 29: „Aldus opgevat komt dus ‚de wetenschap’ voor ons te staan, als een te zijner tijd met noodzakelijkheid opgekomene, en steeds voortgaande, drang in den
menschelijken geest, om den kosmos, waarmee hij in organische verwantschap staat, plastisch
naar zijn momenten in ons af te spiegelen, en logisch in zijne relatiën door te denken.” (Vgk. ook p. 365: „Het is dus in den spiegel van ons menschelijk bewustzijn, dat
de realiteit haar beeld afspiegelt” enz.; p. 559, p. 102, p. 59, [296]en heel schrijvers vóór-kritiese waarnemingsleer passim). Gelukkig geeft de geleerde
schrijver authentieke uitleg van de duistere terminologie: p. 26: „Een atoom en de
beweging van dit atoom onderscheidt zuiver het moment en de relatio.”!
Mr. Dr. Gewin, „Beginselen van Strafrecht”, heeft mijn aandacht op deze Dr. K.’s „Wissenschaftslehre” gevestigd, daar ik nauwkeurig wenste te weten, op welke gronden deze heren nog heden
de wetenschap zouden willen „vastleggen” aan zekere dogmata van een bepaalde kerkleer.
Wel mogen we dankbaar zijn, dat de wetenschap zelf in onze tijd naar haar kluisteraars
niet meer behoeft om te zien. Misschien echter vind ik aanleiding, het wetenschappelik-wijsgerig
peil van Dr. Kuyper’s werk nog eens in een afzonderlike kritiese verhandeling (reeds manuskript) in het
licht te stellen, opdat blijke, wie die man is, die zijn vingers uitsteekt, niet alleen
naar „von Schopenhauer”, „von Nietzsche”, „von Ritschl”, maar ook naar een Spinoza en een Kant.
15: p. 35. Reeds physiologies kan dit zonder enige geleerdheid in enkele regels ook aan niet-geschoold intellekt
worden duidelik gemaakt: Nemen we maar het zien van b.v. een rood gebonden, met goudletters
bedrukt boek. Wat is physiologies dit hele zien? Aethertrillingen (billioenen per
sekonde!) bereiken en veranderen (scheikundig waarschijnlik) de millioenen staafjes
en kegeltjes der beide netvliezen. (Daarop zouden nog, van buiten af, 2 onderling
verschillende omgekeerde gekleurde vlakke beeldjes te zien zijn, maar zelf plegen
wij onze netvliezen niet aldus te bezien!). Nu ontstaan in de gezichtszenuwen, met
hun vezel- en cellen-werelden, twee onderling verschillende, onvoorstelbaar samengestelde
(chemiese of elektriese of wat voor) bewegingsprocessen, die van kleur noch boek-
of lettervorm ook maar een spoor of zweem „bewaard” kunnen hebben. Geen licht of kleur
noch lettervorm dringt in der eeuwigheid [297]van buiten door die zenuwen heen. Nog is er geen gewaarwording. Deze ontstaat niet,
eer (na de bekende splitsing en kruising van de gezichtszenuwen) de zenuwprocessen
een wederom chemiese of elektriese of hoe dan ook mechaniese wijziging van bepaalde
hersengedeelten hebben teweeggebracht. Op dat ogenblik pas is aan het subject (onverschillig
wat dit physiologies moge zijn of niet-zijn) iets „gegeven” (het geheel van gewaarwordingen,
waardoor hij de rode band met de gouden letters ziet), dus nooit iets anders, dan
wat physiologies (in de wereld van de ruimtedingen) een hersenproces zou blijken, als zodanig voor het subject zelf onwaarneembaar, maar bovendien onbelicht en evenmin op boek- of lettervorm als op het rood of goud ook maar in de verste verte
gelijkend en alleen reeds door die eeuwig ondoorzichtelike zenuwmuur van alle daarachter eventueel aanwezige licht, kleuren en gestalten gescheiden! En nu zouden de kleuren en vormen, die wij zien, overeenkomen (of zelfs één zijn!)
met, of maar gelijken op, kleuren en vormen, die zich achter die muur, in de „buitenwereld”
zouden bevinden? O wonderbaarlike toverij! En nog groter toverij, dat wij van die
overeenstemming of gelijkenis ooit zouden weten, want hoe willen we „vergelijken”,
controleren met die „werkelike” kleuren en gestalten, waar wij evenmin ooit door die
lichtloze muur kunnen heendringen naar „buiten” (want al onze physiologiese „gegevens” zijn binnenmuurs!) als achtermuurse letters of kleuren
kunnen doordringen naar „binnen”!12
Overweeg aandachtig dit eenvoudige betoog, dat gelijkelik geldt voor alle zintuigen,
en met Leibniz’ inzicht in onze „vensterloosheid” zal u plotseling het besef opgaan, hoe naïef-dogmaties elke natuurrealistiese gewaarwordingsinhoud-verdubbelende
[298]waarnemingsleer moet zijn, waarin toch dualisme en materialisme gelijkelik bevangen
blijven, Ziehen, met zijn ruimtelike cerebrale „Reihenfolge der Empfindungen” of derzelver „Lage im Gehirn”, die „unserem Bewusstsein” of zelfs „unserem Gehirn” „gegeben” zou zijn, zo goed als Thomas van Aquino, wiens leer de hier weerlegde fout aldus formuleert: „Want zien gebeurt alleen dan,
als het voorwerp, dat waargenomen wordt, op eene of andere wijze aanwezig is in het
wezen dat ziet.” „Het zintuig neemt den vorm van het stoffelijke wezen in zich op,
maar niet de stof zelf, gelijk in het was de vorm van een ring wordt afgedrukt, maar
niet het ijzer of goud, waaruit de ring bestaat.”13 of zijn hedendaagse volgelingen als b.v. Prof. Dr. Sebastian Huber, die in zijn gebeeldhouwde zgn. „Noëtik oder Kritik” nog botweg het realisties dogma stelt (§ 22): „Keine Erkenntnis kommt zustande ohne Vereiniging [!] von Subjekt und Gegenstand der
Erkenntnis.”.… „So ist daran fest zu halten: sowohl die relativen als die absoluten Qualitäten der Sinneswahrnehmung sind objektiv
real.”.… „Die Existenz der Aussenwelt ist demnach eine unmittelbare Wahrheit, welche eines Beweises nicht bedarf.”
Wanneer mijn lezer nu die schellen der dogmatiese naiveteit [299]van de ogen zijn gevallen, dan zal hij mij zeker niet, op grond van deze mijn wat
grof-plastiese maar duidelike muurvoorstelling, de nog naiever mening toedichten,
dat we zonder die „muur”—dus zonder gezichtszenuwen—wèl of beter … de „werkelike”
vormen of kleuren zouden kunnen „zien”! Maar men kan nooit weten, waartoe de naiveteit
in staat is. Zegt niet Alfred Binet in zijn „L’Ame et le Corps”, 1905, in volle ernst,—vooraf gaat, dat de lichamen, die de gewaarwordingen veroorzaken
(!) ons slechts door „l’intermédiaire de notre système nerveux” bekend zijn en dit zelf weer alleen bij wijze van sensation … dat ’t licht „ne brille que dans notre cerveau” (p. 23), dat dáár alleen „le bruit se produit; en dehors, règne un silence de mort”,—op p. 24: „En résumé, notre système nerveux qui nous sert à entrer en communication avec les
objets [typies realisties gedacht], nous empêche, d’autre part, de connaître leur nature. Il est un organe de relation
avec le monde extérieur; il est aussi, pour nous, une cause d’isolement. Nous ne sortons jamais de nous-mêmes. Nous sommes des emmurés.”
Men moet een Fransman zijn om met zoveel bon sens over dit onderwerp in deze tijd aldus te kunnen filosoferen,—om kennistheoretiese
waarheden zo ongemerkt te verkeren in hun dogmaties tegendeel.
In elk geval is deze bon sens heel wat sympathieker, dan de verfransing van Kantisme zonder bon sens bij Renouvier c.s., even onfrans als onkrities.
16: p. 39. Dr. C. J. Wijnaendts Francken, die krachtens intellekt en geestesallure een van onze eerbiedwaardigste, consequentste
materialisten zou kunnen zijn, schijnt zich zelf te willen doemen tot een allesbehalve
benijdenswaardige positie in de wijsbegeerte ten onzent: door zijn materialistiese
geestverwanten als „dualist” of „idealist” te worden verdacht—terwijl psychisme en
dualisme hem niettemin als materialist moeten afwijzen, zodat hij met al zijn weten
en [300]kunnen „hier und dort verloren” is, als de vleermuis, muis noch vogel.
Wie tot waarnemingsleer die van Locke heeft (het in de tekst weerlegd „spiegel”-dogmatisme, met „een physiek-materieele
wereld als oorzaak” van de gewaarwordingen; aldus b.v. in de Psychologische Omtrekken II § 2, over het „Phaenomenaal karakter onzer kennis”) en als metaphysica het (ten onrechte) anti-metaphysies wijl (deels terecht) anti-dualisties
naturalisme—die is materialist—in z’n goede consequente ogenblikken „epiphaenomenalist”—en
die moet de Paulsens of Adickes geen „weerlegging van het materialisme” en deszelfs „gebrekkigen, ‚erkenntnisstheoretischen’
grondslag”, ja zelf geen trap aan Haeckel, gaan nadoen. Want hoe onverdiend-zacht Dr. W. F.’s oordeel ook zij: „Trouwens in
wijsgeerig doorzicht ligt niet Haeckel’s grootste kracht”, het lokt de opmerking uit, dat altans Dr. W. F. geen enkel wijsgerig
inzicht op Haeckel vóór heeft, wèl in zoverre beneden hem blijft, als Haeckel een apostel is van zijn materialistiese overtuiging (al verkiest ook hij het geüsurpeerde
materialistiese modewoord „monisme”14 boven het veelgesmade „materialisme”) en Dr. W. F. een verloochenaar.
Dr. W. F. is geen empirist of materialist sans phrase, hij is een wèl-empirist-maar, een wèl-materialist-maar. [301]Ik geef twee zinnetjes, die deze zijn houding typeren: „Wel kan men de waarheid der causaliteitswet willen bewijzen uit de ervaring [wel!]; maar het zoeken naar zulke empirische gegevens gaat alreeds uit van de aanwezigheid van
een vast causaal verband, en veronderstelt reeds het bestaan van regelmaat en wet.”
(Inleiding tot de Wijsbegeerte, p. 83.—Dr. W. F. ziet hier het apriori natuurlik even helder in, als wie ’t hieruit
zou moeten leren. Hij geeft dan ook over het apriorisme zowel in deze „Inleiding”, p. 76 ss., als elders, b.v. Psychologische Omtrekken, p. 61 ss., slechts de bekende vermaterialisering en verSpencerisering ten beste,
met een ruimtelik zenuwstelsel als prius van ruimtevoorstelling en met „typische denkvormen”,
die op de „oneindige reeks” ervaringen van het mensengeslacht.… „berusten”!) en: „De
psychische verschijnselen dragen een bizonder karakter, dat ze niet zonder meer vergelijkbaar
maakt met physische. Wèl kan men hun kenmerkend bestanddeel, het bewustzijn, een functie [c15] van de hersenwerkzaamheid noemen, een functioneelen verschijningsvorm [a] van bepaalde stoffelijke processen onder bepaalde omstandigheden en voorwaarden.
Maar hoe het daaruit geboren wordt [b], blijft ons volkomen duister, aangezien voor onze voorstelling die beide grootheden
zóó verschillend zijn van karakter, dat wij de klove tusschen haar niet kunnen overbruggen.”
(Inlg. p. 113/4). Stel u voor, het bewustzijn geboren uit processen,… wier logies prius
het bewustzijn is! Men ziet, hoe goed Dr. W. Fr. heeft opgestoken, dat psyche en physis kennistheoreties „heterogeen” zijn! Maar tegenover
het dogmaties agnosticisme van zijn echt materialisties „Ignorabimus”, sc. hoe, hebben wij de kritiese zekerheid te stellen van ons echt phaenomenalisties „Negamus”, sc. dat!—
Zo goed en zo kwaad als bij Haeckel, waren bij Dr. W. F. [302]allerlei (op z’n minst16 4) variëteiten van materialisme dooréén: (a) het aequatief of identiteitsmaterialisme: bewustzijn bestaat in, is een verschijningsvorm van, hersenprocessen, deze „worden bewust”; daar naast (b) het causatief materialisme: bewustzijn is een gevolg van hersenprocessen; (c) het attributief materialisme: bewustzijn is een eigenschap of toestand of „functie” van hersenprocessen; en als variant daarvan (d) het parallelisties (en wijl realisties steeds min of meer dualisties: de physiese
reeks reëel, terwijl aan de psychiese toch ook een zekere realiteit moeilik kan worden
ontzegd!) psycho-physies materialisme: bewustzijn gepaard met, begeleidingsverschijnsel van, hersenprocessen.
Al deze vormen van materialisme (de voorbeelden volgen onmiddellik) hebben de kennistheoretiese
grondslag gemeen, nl. dat het stoffelike, het hersenproces,17 gedacht wordt als het primaire, causale, reale, als een soort „substraat”, „achtergrond”, „bestaansvoorwaarde” voor het geestelike, dat als secundair, onwerkzaam („duister”!) bij-produkt of bij-verschijnsel optreedt. Dus precies het omgekeerde van [303]de waarheid, die de kennistheorie leert en ook dit mijn geschrift duidelik tracht
te maken.
Nu toon ik u bij Dr. W. F. eerst deze materialistiese wortel en vervolgens zijn bont
materialisties gewas, waarbij b.v. identiteit (a) en causaliteit (b) beurtelings ontkend en verondersteld worden, en de „functie” van c een vage, ruime „afhankelikheid” aanduidt, die ook voor b en d moet fungeren. We hebben nl. bij Dr. W. F. niet alleen l’embarras du choix, maar evenzeer le choix des embarras!
Als volgt: „Alle geesteswerkzaamheid gaat gepaard met [d] zekere processen in het centrale zenuwstelsel; alle psychische verschijnselen veronderstellen een physischen achtergrond. Zij zijn een functioneele uiting [c?] van bepaalde wijzigingen in een stoffelijk substraat, van zekere ons in haar wezen onbekende bewegingen en omzettingen[?] in die materie,
die een psychisch karakter verkrijgen [a of c], doordat zij met bewustzijn gepaard gaan [d]. Dit wil evenwel geenszins zeggen, dat stoffelijke en geestelijke verschijnselen
geheel [!] samenvallen en, naar sommige materialistische schrijvers beweerd hebben,
geheel [dus ten dele?] te vereenzelvigen zijn. Want het is duidelijk, dat bij een
dergelijke opvatting de begrippen causaliteit [dus b!] en identiteit ten eenenmale met elkander verward worden. Wel zijn de bewustzijnsverschijnselen
functies [c] van bepaalde materieele veranderingen in de georganiseerde substantie; maar de betrekking
tusschen die beide is niet eenvoudig zonder meer eene van oorzaak en gevolg [dus niet
b .… n.b. wijl .… niet a!], aangezien het materieele en het psychische in wezen verschillend [„heterogeen”,
zie boven!] en dus niet onmiddellijk met elkander vergelijkbaar zijn in dien zin,
dat het eene zou kunnen verklaard worden als eene omzetting [dat zou a zijn] van het andere.” (P.O. p. 22). Brr.… „Elke psychische werkzaamheid veronderstelt zekere physische verandering, maar niet omgekeerd.” (kennistheoreties alléén omgekeerd!).
„De bewustzijnsverschijnselen treden slechts op [304]bij bepaalde materieele processen, waarmede zij in vaste regelmatigheid verbonden
zijn [d]. Psychisch kennen wij alleen een reeks afzonderlijke verschijnselen, die ieder op
zichzelf langs physischen weg zijn te voorschijn geroepen [b], daar ieder van hen zekeren physischen achtergrond tot voorwaarde heeft.” (ib. p. 25). Zo schrijft Dr. W. F. in zijn § over „Het verband tusschen lichaam en zielsverschijnselen”! Soortgelijk ellendig geknoei in de Inlg. p. 109: „Elke psychische werkzaamheid veronderstelt zekere physische veranderingen,
maar niet omgekeerd” en p. 111, zijn geamendeerd Haeckelisme: „De stoffelijke hersenprocessen zijn niet
zoozeer te beschouwen [niet zoozeer!] als de onmiddellijke oorzaak der psychische
[hersenprocessen?!], dan wel als de onmisbare voorwaarde daarvan, gebonden als deze zijn aan [d] bepaalde physische bewegingen en omzettingen [a?].” Op bl. 112 volgt dan: „Want al die feiten bewijzen wel de onmiskenbare afhankelijkheid der psychische verschijnselen van physische toestanden”.… maar „Een afhankelijkheidsbetrekking
is een veel ruimer begrip dan een causale betrekking”.… en Dr. W. F.’s begrippen moeten „ruim” genoeg zijn om het materialisme
van a, b, c en d tegelijk te omvatten! Immers, tans volgt pagina 113/4, boven geciteerd, waar bewustzijn uit hersenprocessen geboren wordt! Maar nademaal Dr. W. F. meer dan één krities klokje heeft horen luiden over het
materialisme, geeft hij er na zoveel moois ook nog deze draai aan op p. 115:.… „al
moge het als wereldbeschouwing niet voldoen,.… toch als werkhypothese bij het natuurwetenschappelijk onderzoek”.… enz. En deze zijn § 5, aan de weerlegging
van „de materialistische theorie” gewijd, eindigt nu symbolies met Forel’s „Gehirn und Seele” (vgk. opm. 9), terwijl elders de fatale (immers hersenfatalistiese) slotsom luidt: „Uit al het
voorgaande volgt, dat het wilsgevoel slechts een begeleidend verschijnsel is, maar dat de eigenlijke oorzaak van ons [305]handelend optreden te zoeken is in processen van het centrale zenuwstelsel”.… (P.O. p. 105; vgk. ook Sociale Ethiek, p. 117).
Op deze gemene materialistiese wortel nu stoelen de navolgende materialistiese stammen:
a (aequatief materialisme): „Slechts een zeer gering deel der processen die zich in ons centrale
zenuwstelsel afspelen, wordt ons [?!] bewust” (P.O. p. 32). Evenzo: „Het bewustzijn
alzoo is te beschouwen als een functie [c] of begeleidend verschijnsel [d] van een klein gedeelte der stoffelijke processen die zich in het organisme afspelen.
Wij nemen waar dat bepaalde processen gepaard gaan met [d] bewustzijn, alhoewel het ons alsnog onmogelijk is aan te geven, waarvan het afhangt
of dit al dan niet het geval is, m.a.w. of een werkzaamheid van het centrale zenuwstelsel
ons [?] al dan niet bewust wordt [a].” (ib. p. 36).18 Eindelik p. 59: „en zoo moet men wel met Maudsley tot de slotsom komen, dat een groot deel van ons denken bestaat in onbewuste hersenwerkzaamheid.”
b (causatief materialisme): In zijn „Sociale Vertoogen” schrijft Dr. W. F., nog wel onmiddellik na een zuiver krities citaat van Heymans, op p. 244: „Maar [306]overigens [!] is het duidelijk, dat de moreele degeneratie van den misdadiger slechts het gevolg kan zijn van moleculaire afwijkingen in het centrale zenuwstelsel, al onttrekken die zich
nog ten eenenmale aan onze zintuigelijke waarneming” en op p. 254: „Want, gelijk reeds
boven opgemerkt, elke moreele degeneratie kan in laatste instantie slechts het gevolg zijn van afwijkingen in het centrale zenuwstelsel, al onttrekken deze zich ten eenenmale
aan onze zintuigelijke waarneming. Immers wij mogen van de veronderstelling uitgaan,
dat aan alle psychische verschijnselen een physisch correlaat, d.i. een stoffelijk substraat ten grondslag ligt, en dus ook dat alle
zielkundige afwijkingen ten slotte wijzen op zekere somatische wijzigingen.”
Op zulke plaatsen betrappen wij een schrijver en négligé, zien wij zijn materialisme en action, niet wat hij er voorzichtiglik van zegt, maar wat hij er feitelik en wezenlik van blijkt te denken. Achter „correlaat” en „substraat”, achter „functie” en „verschijningsvorm”
en al dat fraais meer, maskeert Dr. W. F. dus eigenlik ook slechts het wegens een
zekere welgeaccrediteerde „heterogeneïteit” zo braaf verloochende b!—Maar gaan we verder:
„Want niet de waargenomen stoffelijke wereld buiten ons, maar de psychische gewaarwordingen
binnenin ons zijn het primaire en onmiddellijk empirisch gegevene; [was dit maar tot
Dr. W. F. doorgedrongen, doch de zin is helaas nog niet uit:] en het is slechts een
hypothese, wanneer wij daarnevens nog een physiek-materieele wereld als oorzaak dier psychische verschijnselen aannemen.…” (P.O. p. 28)! En op p. 66: „Onder de zoo straks genoemde materieele sporen,
die den grondslag vormen van het geheugen, verstaan wij de bizondere praedispositie van het zenuwstelsel
om bij voorkeur dezelfde associatiebanen te laten inslaan en dezelfde psychische produkten te leveren als vroeger.” Hoofdstuk V, over de gemoedsaandoeningen, eindigt aldus: „Ongetwijfeld
bestaat er een nauw verband tusschen de gemoedsbewegingen [307]en de innervatieprocessen, die inwendig tot bewustzijn komen [a]; maar er bestaat daarom nog geen voldoende grond om nu ook aan te nemen, dat deze
laatsten de uitsluitende [?] oorzaak [dus niet b?] der eersten zijn, en om beiden zonder meer tot een psycho-physische identiteit te verklaren [dus niet a? of niet d?]. Hoe ze in werkelijkheid oorzakelijk samenhangen [weer terecht bij b!] blijft alsnog een open vraag, wier volledige oplossing aan de toekomst blijft voorbehouden.”!
Hier wordt dus zelfs het „Ignorabimus” (zie boven) nog weer verloochend en overtroefd
door een Haeckeliaanse wissel op de toekomst!—Eindelik nog uit het slothoofdstuk,
p. 117, waar „wij omtrent de ware physiologische oorzaken en juiste verklaring dezer psychische verscheidenheden nog zoo in het duister rondtasten.”
Ook zulk een zinnetje speaks volumes.
c (attributief materialisme): „Het [geheugen] is niet een aanhangsel, maar een integreerend [?]
bestanddeel van bepaalde toestanden der zenuwelementen.… Het herinneringsvermogen berust op een organischen grondslag, d.w.z. op inhaerente [?] eigenschappen der levende materie.” (P.O. p. 64). Of, zonder omwegen: „Het geheugen toch is een
eigenschap der hersensubstantie.…” (P.O. p. 68).
d (psycho-physies materialisme): P.O. p. 25 (boven geciteerd), p. 34/5: „Het bewustzijn op zichzelf
is van niets de oorzaak;.… en veelal [n.b., soms dus niet?!] blijft het volkomen duister,
waarom het zich paart aan physiologische verrichtingen, die evengoed ook zonder dien
zouden plaats grijpen.” Evenzo p. 36: „Wij nemen waar” dat hersenprocessen „gepaard
gaan met” bewustzijn (zie boven), of p. 105, reeds geciteerd en b.v. tot slot Inlg. p. 101/2, waar we nog eens al dit knoeierig materialisme-tegen-wil-en-dank bijéén
hebben: „Het bewustzijn is zeer zeker moeilijk [dus niet onmogelik!] [a] te verklaren als bewegingsverschijnsel, noch vertegenwoordigt het een bizondere kracht. Het wijst slechts op
een toestand [c?]: beweging gaat niet over [308]of zet zich niet om in bewustzijn, wat onmogelijk ware omdat beide heterogene begrippen zijn [warmte en beweging dan?]; maar bepaalde bewegingsverschijnselen in
het centrale zenuwstelsel verwekken [b?] processen, die gepaard gaan met [d] bewustzijn. Het bewustzijn is dus te beschouwen als een functie [a of b of c] of [men mag kiezen! ’t is bij Dr. W. F. toch alles één materialistiese pot nat]
begeleidend verschijnsel [d] van een klein gedeelte der stoffelijke processen die zich in het organisme afspelen,
hoewel wij nog hoegenaamd niet in staat zijn aan te geven waarvan het afhangt of deze al dan niet met bewustzijn gepaard [d] gaan.”— —Het ligt geheel in de lijn van al deze verwarde contradictore halfslachtigheden
en ondoordachtheden, dat nu ook nog een inconsequente μεταβασις εἰς ἀλλο γενος, de dualistiese „Wechselwirkung”, telkens dit epiphaenomenalisme komt doorbreken.
Evenals bij de waarneming volgens Dr. W. F. stof, causaal, inwerkt op geest, zo beïnvloedt
omgekeerd het psychiese ongegeneerd de physiese reeks: P.O. p. 42, waar „aandachtsvestiging
den bloedtoevoer naar de hersenen verhoogt”, p. 51 omtrent de verbeeldingskracht: „Hoe ingrijpend die kan inwerken ook op de physieke verschijnselen des lichaams”,
p. 81 ss.: „welk een grooten onwillekeurigen invloed de affecten oefenen op tal van
physiologische processen die in het lichaam plaats grijpen” en de voorbeelden aldaar,
gelijk op p. 82/3: „Zoo vinden tal van pathologische toestanden van het zenuwstelsel.…
hun primaire [n.b.!] oorzaak in stoornissen van het gemoedsleven.—Maar ook omgekeerd
kunnen physieke veranderingen in het organisme sterke wijzigingen in het gevoelsleven
wakker roepen.”! Hiertoe behoren ook de selectie-dualismen, aangewezen in opm. 33, die men wel wil vergelijken.
Holderdebolder dogmatiseert, oreert en doceert Dr. W. F. er op los, zonder zweem van
kritiese bezinning, onverschillig of hij zijn materialisme „critisch realisme” noemt
(Inlg. [309]p. 64), dan wel „critisch idealisme” (P.O. p. 28)—het is alles, behalve „critisch” in de kenniskritiese, kantiaanse zin van transcendentaal (vgk. hierover opm. 6 en 7 en bl. 22–24 tekst), het staat er, als onbewust dogmatisme, juist lijnrecht tegenover—wat
Dr. W. F. in even onbewuste zelfkritiek onovertrefbaar juist en scherp formuleert,
als hij het noemt: een „niet transcendentaal, maar critisch idealisme”!19
[310]
En van de ontwikkeling of verdieping, die Prof. v. d. Wyck onlangs naar ik meen bij Dr. W. F. heeft bespeurd, vermag ik kennistheoreties geen
spoor te vinden. Integendeel—ook zijn jongste produkt, het najaar 1911 verschenen
geschrift over Het Bewustzijn, hult in gewaad van anti-metaphysies agnosticisme louter slechte, dogmatiese, materialistiese
metaphysica—die nu de welwillende lezer er zelf uit moge halen.
Ik kom tans op mijn aanhef terug: Blijkt Dr. W. F. ook na deze zo ontoegankelik voor
de wijsgerige kritiek als Haeckel, dan bestaat er voor hem slechts één weg, om altans de eerbied zich te redden, die
een oprecht, gaaf naturalist verdient: „Be nothing which thou art not” (Poe), of, positief: „To thine own self be true”!
17: p. 39. Phaenomeen. Wij hebben geen Hollands woord daarvoor: „verschijning” (= komst) en „verschijnsel”
worden in een heel andere zin gebruikt. Ons taaleigen gedoogt feitelik niet, een zgn.
„ding”: een boek, een astronomies lichaam als zon of aardbol, een scheikundig element,
„verschijnsel” te noemen.20
Men spreekt van de sterren als „verschijnselen aan de sterrenhemel”, tegenover de astronomiese werkelikheid—de kennisleer noemt juist dit astronomies ruimtelik
„Heelal” Phaenomeen der werkelikheid of de phaenomenale wereld, en bedoelt daarmee, dat het een denkbeeldig
geheel is van algemeen mogelike waarnemingsinhouden, in tegenstelling enerzijds tot
de individuele (lichtpunt-)gewaarwordingen en anderzijds tot de van mogelike waarneming
onafhankelike werkelikheid zelf, wier inwerking op onze geest oorzaak is van die gewaarwordingen en die als zodanig het „reale” of „substraat” of „An-sich”
heet van die phaenomenale objectenwereld.
[311]
De eenheid, waarin de afzonderlike waarnemingsinhouden groepsgewijs worden samengevat
tot de „dingen”, die deze inhoud als „eigenschappen” „dragen”, vindt dus z’n grond
en verklaring enerzijds in de eenheid van het denkend en waarnemend bewustzijn, dat
als subject het kennistheoretiese prius is van deze objecten, anderzijds in de eenheid
van het (vermoedelik evenzeer subjectief, psychies) reale, dat als substratum het
metaphysiese prius der voorwerpen vormt.
Is dit inzicht eenmaal bereikt, dan zal de lezer mij gaarne Kant’s terminologie schenken, in casu zijn „transcendentale synthetische Einheit der Apperception” als „formaler, subjectiver Grund” der „empirischen Einheit der objectiven Erscheinung”. Wie deze Kantiaanse „apperceptie”, in haar kennis-theoretiese zuiverheid, dus vrij van ontologiese, substantiële dogmasmetten,
begrepen heeft, is daardoor alleen reeds … Hegel te boven gekomen, en kan nog slechts glimlachen als Hegel’s „begrip” zich uitgeeft voor een synthese van Spinoza’s substantie (transcendent, dus slechts door wanbegrip te vergeesteliken) en Kant’s apperceptie (transcendentaal, dus slechts door onkritiese „Subreption” te verwezenliken).
„Verschijnsel” voor phaenomeen heeft ook nog dit tegen, dat het aan iets vergankeliks doet denken, en dus de niet-kritiese Hegeliaanse en Bollandistiese tegenstelling
met het „wezen” als het onvergankelike bestendigt (vgk. b.v. Coll. Log. pp. 538–550: „Stof is de naam van de wezenlijkheid in het verschijnsel” enz., het
„wezen” „als blijvende eenheid of idealiteit van eigen vergankelijke realiteit” en
laatstelik De Logica, p. 22: „het ding als verschijnsel, heeft de eigenschap der vergankelijkheid” enz.).
Juist in Kant’s „substantia phainomenon”, Newton’s materie en de quantitas materiae (massa) hebben we klassieke voorbeelden van een onvergankelik, onveranderlik phaenomeen, terwijl enerzijds het ding-op-zich-zelf evenmin onvergankelik als vergankelik mag
heten, [312]zover het als ontijdelik moet worden gedacht, en anderzijds het werkelik bewustzijnsleven,
waarvan een levend organisme naar de psychies-monistiese leer het phaenomeen is, de
tijdelikheid en vergankelikheid met dit laatste gemeen heeft.
18: p. 39. Daarmee is weerlegd Schopenhauer’s kritiek (I, p. 562/3) op Kant zover zij de gewaande tegenstrijdigheid betreft, dat Kant eerst (terecht!) zegt: het verstand kan slechts denken, niet „aanschouwen”, „Anschauung, Wahrnehmung, Perceptio gehören bloss den Sinnen an, und die Anschauung bedarf der Funktion des Denkens auf keine Weise.”—en later toch voor de natuur, voor het samenstellen van objecten, het verstand nodig
heeft, voor het object dus „das doch wohl ein Anschauliches und kein Abstraktum ist”, zegt Schopenhauer… ten onrechte. „Nun ist aber die Natur doch wohl ein Anschauliches und kein Abstraktum” … integendeel!
„Ich fordere Jeden, der mit mir die Verehrung gegen Kant theilt, auf, diese Widersprüche zu vereinigen, und zu zeigen, dass Kant bei seiner Lehre vom Objekt der Erfahrung und der Art, wie es durch die Thätigkeit
des Verstandes und seiner zwölf Funktionen bestimmt wird, etwas ganz Deutliches und
Bestimmtes gedacht habe.” (p. 563/4).
Ik kan zonder die 12 Funktionen te verdedigen aan die Aufforderung voldoen: alle aanschouwing is, voor Kant, belevenis, individueel (al geschiedt ze niet dan in de aanschouwingsvormen, òf tijd
en ruimte, òf tijd alléén)—en de „objecten”, al het objectief „Bestimmte” … heel de natuur, geldt transindividueel, met betrekking tot „ein Bewusstsein überhaupt”, is dus nooit onmiddellik belevenis, „intuïtieve” werkelikheid, maar abstrakt, door diskursief
denken omtrent gegeven belevenissen (die altijd nodig en vóórondersteld zijn) opgebouwd intersubjectief geldig systeem.
Niet alleen dus het (transcendentale, en geenszins empiriese) „Objekt” waardoor ons
de aanschouwing gegeven [313]wordt, het Ding an sich, is van de aanschouwing verschillend, maar zelfs ook het immanente
Objekt, dat uit aanschouwing, uit gewaarwordingen in aanschouwingsvormen, denkend
wordt gecomponeerd.
„Unvorstellbar” of „sonderbare Voraussetzung” is dus dat immanent Object, dat natuurding, geenszins. Integendeel, het bestaat
juist alléén in onze wetenschappelike voorstelling!
Te zeggen: onze Anschauung („waarneming”) is als zodanig reeds „sofort objectiv” (p. 565) heeft enerzijds geen zin (want niet de waarneming, maar haar inhoud wordt
geobjectiveerd), is anderzijds onjuist (vergelijk droom, hallucinatie enz.) en is
3o. niet ter zake tegen Kant, want die toekenning van het praedicaat objectief is zuiver verstandswerk—, de zinnen weten niets hoegenaamd van al of niet „objectief”.
Wundt’s tegenstelling tussen de „concrete”, „zinnelike” natuurobjekten en de „abstrakte”
„begripsdingen” (atomen etc.) der natuurwetenschap, vergeet tweeërlei: dat de eerste
evenzeer reeds abstrakt—en de tweede evenzeer nog zinnelik zijn!
19: p. 40. Heel de Hegeliaanse tegenstellingenreeks van schijn of verschijnsel en wezen
of waarheid of werkelikheid, van uiting en kracht, geval en wet, blijft dan ook (als in z’n geheel immanent) beneden het niveau van Kant’s kennistheoretiese („transcendentale”) tegenstellingen: al of niet immanent en al of niet a priori.
Zo is het louter machteloze misvattingspolemiek, als Prof. Bolland in „Zuivere Rede” (p. 32, 33, 2e dr. 75) van de „wét” als „het blijvende ware aan de verschijnselen”, „blijvende eenheid
van de kracht en haar uiting”, aldus oreert: „De werkelijke wet is als wet der (ware
of geheele) werkelijkheid even weinig enkel buiten als alleen binnen, even weinig
eenzijdig van voren [!] als blootelijk van achteren [!] en niet òf subjectieve òf
objectieve maar absolute wet, die zich als zoodanig in al het relatieve wedervindt;
de ware wet of wet [314]van het ware is zonder eenzijdigheid achter, in en voor [n.b.] al het verschijnende
het begrijpelijk geldige en zoo op hare wijze het werkelijke, ware en redelijke zelf.”
Nog afgezien van de ondoordachte vereenzelviging van waarheid en werkelikheid, staat
dus zelfs deze „wet” … tegenover Kant’s An sich, als een wet, slechts van phaenomenen, een slechts phaenomenale, zuiver immanente, dus als zodanig evenzeer objectieve als subjectieve wet. Vgk. verder van hetzelfde
gehalte de herhalingen van pp. 122–128 Z. R.
20: p. 42. Het doet vermakelik aan, een dogmaties realist als b.v. Dietzgen te horen vertellen (Streifzüge, p. 60 ss.): „Von der gegenwärtig grassierenden erbärmlichen philosophischen Kritik wird der Menschenverstand
als armer Schlucker dargestellt, der nur die oberflächlichen Erscheinungen der Dinge erklären [!] könne” … Natuurlik is dat „Oberflächliche” alléén van Dietzgen, niet van de „Kritik”.
Van Hegel tot Dietzgen weet men aardig beter dan Kant wat de verhouding van werkelikheid, wezen, tot „Erscheinung” eigenlik is: Gelijk Hegel gewaagt van dingen, die „nicht nur für uns sondern an sich blosse Erscheinungen sind” (Busse, Geist und Körper, p. 29, terecht: „Erscheinung an sich … eine contradictio in adjecto”), zo expliceert Dietzgen nader als volgt: „Alle Erscheinungen macht der Intellekt zu Wesen und erkennt alle Wesen als Erscheinungen
des grossen [!] allgemeinen Naturwesens. Der Widerspruch zwischen Erscheinung und
Wesen ist kein Widerspruch, sondern eine logische Operation, eine dialektische Formalität
[!]. Das Wesen des Universums ist Erscheinung [!] und seine Erscheinungen sind wesenhaft …
Und unsere Kritik sagt: Das Was, welches erscheint, ist selbst Erscheinung [wel, wel!], Subjekt und Prädikat ist von einer Art.” Of elders: „Das Wesen der Welt ist absolute Veränderlichkeit. Erscheinungen erscheinen—voilà tout.” [315](Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit, p. 72).
Nu weten we ’t—wezenlik!
Voorwaar, voor zulk een wijsgeer moeten wel de Kantianen, „die zeitgenössischen Philosophen mit dem Geschichtsschreiber des Materialismus an
der Spitze” … „entweder Schelme oder Narren” zijn … „welche mit sämtlichen Körnern eines Sandhaufens sich nicht begnügen wollen sondern
hinter [!] allen Körnern extra noch einen körnerlosen Sandhaufen [!] suchen.”!—Waarlik een schelm of een nar, wie op Dietzgen’s … zandhoop bouwt!
Komt ééns het proletariaat ook aan wijsbegeerte toe (mocht ik het beleven—er altans
het mijne toe bijdragen)—dan zal het zelf wel richten over deze profeet van het „dialekties”
„materialisme”. Tot zolang mag hij blijven „der Philosoph des Proletariats”. Tot zolang mag „die Denkmethode und Weltanschauung des Proletariats” heten, wat „mit dem Masse der unreifen bürgerlichen Erkenntnistheorie gemessen” (om met Dietzgen’s waardige paladijn Dr. A. Pannekoek te spreken, die zich en de zijnen reeds tans in staat verklaart, „die bürgerliche Philosophie denkend zu überwinden”) een waardeloos samenraapsel blijkt van materialistiese („Aus einem immateriellen, unfassbaren Wesen wird nunmehr der Geist zu einer körperlichen Tätigkeit.—Denken ist eine Tätigkeit des Gehirns, wie Gehen eine Tätigkeit der Beine.”) en dualistiese („Nun aber besteht die ganze Welt aus Atomen und Bewusstsein, aus Materie und Geist”) afval21. Tot zolang viere de Heer Pannekoek gerust als [316]„Vollender des Werkes.… von Hume und Kant begonnen” de verwatenste fraseur, die ooit geposeerd heeft en geponeerd is als kennistheoreticus,
de Ueber-Kant, die met zijn „abermalige [neen, aberwitzige] Kritik der reinen und praktischen Vernunft” zóveel van die Kritiek begrepen heeft, van het kennis-probleem, de synth. oordelen
a priori, dat hij.… de analysis als tegeninstantie, als.… „nicht so wunderbar” (p. 84) aanvoert, de Hyper-Spinoza (hoort, hoe deze Dietzgen Spinoza de les leest, Streifzüge p. 17: „Das ist gefehlt etc.…. das Absolute oder die Natur.… dehnt sich endlos aus, im Raume
und in der Zeit”.… etc), die eens even het „Denk-Instrument” zelf „in unserm Kopfe”, „das geistige Organ, welches dem Menschen von Natur im Kopf angewachsen ist” verbeteren zal („Schon der berühmte Spinoza hat uns ein leider unvollendetes Werkchen ‚über die Verbesserung
des Verstandes’ hinterlassen, und es ist nichts Geringeres als die Verbesserung dieses
Instruments, was wir mit diesen ‚Streifzügen in das Gebiet der Erkenntnistheorie’
bezwecken.”)! Enfin, es muss auch solche Käuze geben. En mocht gij u ergeren aan die zwetsende zelfweersprekingen, [317]waarvan zijn werk wemelt, bedenk dan met Dr. Pannekoek, dat gij „die dialektische Denkweise”, „die Erkenntnis, dass der Widerspruch die wahre Natur aller Dinge ist” nog niet hebt bereikt, of neen, laat u liever verzoenen door de aardige, voor Dietzgen zo karakteristieke anekdote, die zijn zoon vertelt: „Als ein Bekannter ihn an Versprochenes erinnerte, antwortete er: ‚Bitte, mich nie
beim Worte zu nehmen, sondern nur alles quecksilberig zu verstenen.’” of door een waarlik wijs en beminnelik woord van Dietzgen: „auch der Bösewicht ist ein guter Kerl und der Gerechte sündigt des Tages siebenmal.”
21: p. 44. De Duitse kennisleer zegt hier gewoonlik „Grund” (ofschoon Kant herhaaldelik eenvoudig van „Ursache” spreekt, vgk. opm. 30), ter onderscheiding van de ruimtelike, phaenomenale „causaliteit” der natuur; terwijl
Heymans, zuiverder, (maar in strijd met het als altijd uit naiveteit geboren spraakgebruik)
spreekt van causaliteit en „pseudo-causaliteit”.
Een bezwaar daartegen schijnt mij, dat we dan ook van pseudo-dingen en pseudo-substantie
en pseudo-realiteit zouden moeten spreken, waardoor bestendiging der verwarring van
„schijn” en „verschijnsel” te duchten valt. Misschien ware dan phaeno- nog beter dan
pseudo-.
Zelfs Kant kon bij ’t redigeren van de beruchte 2de druk van zijn Kritik der reinen Vernunft niet meer ’t verschil duidelik maken tussen de „schijn” (wat niet geobjectiveerd
mag worden, omdat het individueel is: hallucinatie-inhoud, of verkeerd geobjectiveerd wordt, omdat met perspectief, nabeelden enz. geen rekening wordt gehouden,
het zg. „zinsbedrog”: „die zwei Henkel, die man anfänglich dem Saturn beilegte”) en het „verschijnsel” (dat niet getranscendeerd mag worden, omdat het objectief
is: de roodheid van de roos, die wel aan ’t object „roos”, maar niet aan het An-sich
der roos, aan de oorzaak der roodgewaarwording [318]eigen is). Kant verhaspelt in de noot bij p. 73 o. c. deze twee geheel verschillende dingen: de „schijn”
der verkeerde, wijl realistiese transcendering en de „schijn” der verkeerde, maar goed-immanente objectivering. Zolang u deze samenvoeging: „immanente objectivering” als een contradictie
klinkt, hebt ge ’t Kantisme nog onvoldoende begrepen. Dat is juist de tegenstelling
van ’t dogmaties realisme (b.v. dat van Hartmann) met Kant, dat voor ’t eerste objectivering transcendering betekent,—terwijl Kant bewees: heel de objectivering der natuurwetenschap—heel de „natuur” is … immanent.
Natuurlik gelden deze termen: immanent en transcendent dus niet,—zoals Hartmann met het naief realisme ze misvat—, ten opzichte van een individu, maar ten opzichte van ’t Bewusstsein überhaupt, de kennende subjectiviteit als zodanig.
22: p. 44. Het realisme zal onder ’t lezen van dit, gelijk van elk anti-realisties betoog,
reeds voortdurend de gemenelike kanttekening hebben gezet: maar ik bedoel met b.v. „die rode bal” volstrekt niet
een systeem van mogelike gewaarwordingsinhouden, maar juist de transcendente oorzaak van mijn en anderer gewaarwordingen, met hun bepaalde inhouden. Juist—maar van tweeën
één: òf gij bedoelt inderdaad deze (transcendente) oorzaak,—maar dan moogt gij haar, als zodanig, geen enkele der „zinnelike” eigenschappen
toeschrijven22: die werkelike oorzaak is noch [319]rood noch rond, zelfs niet eens ruimtelik enz.—òf gij bedoelt iets roods en ronds,
maar dan hebt ge weer een uit werkelike en mogelike gewaarwordingsinhouden samengesteld
abstractum, een product uit, in plaats van een oorzaak van waarnemingsinhouden.
Mach, Beiträge zur Analyse der Empfindungen, p. 20 heeft hier vrijwel gelijk: „nicht die Körper erzeugen Empfindungen, sondern Empfindungskomplexe bilden Körper”, wel te verstaan: aus Empfindungskomplexen bildet der denkende Geist Körper (Tussen haakjes: Wat zou Mach moeten antwoorden op de vraag: wat dan wèl de oorzaken der gewaarwordingen zijn?).
Gij hebt tot dusver b.v. aethertrillingen als de (van bewustzijn onafhankelik bestaande)
werkelikheid beschouwd, die „oorzaak” is van onze licht- en kleurgewaarwordingen—maar
gij zult tans of straks wel gaan inzien, dat precies zoals de kleuren een vertolking van de werkelikheid in de taal van de kleurzin, evenzo
de bewegingen (trillingen, heel de „mechaniese” wereld) ook slechts een bewustzijns-
(waarnemings-)afhankelike zijn … niet de werkelikheid zelf, maar haar vertolking in
de taal van … de bewegingszin (Uitstekend, Riehl, Der Philos. Krit. II, p. 27). „Kracht” en „stof” bestaan slechts objectief, niet van-bewustzijn-onafhankelik
of „an sich”, zelfs niet eens onafhankelik van mogelike waarneming.
23: p. 45. Hier zij er op gewezen, dat ook Kant’s aan Locke c.s. ontleende, even veel gesmade als weinig begrepen „innere Sinn” een … goede zin heeft. Want b.v. eens anders gemoedsaandoeningen, angsten, begeerten
enz. kan ik enkel mij „denken”, „voorstellen”, „erwägen”,—maar beleven, „hebben”, ervaren, en in die zin „kennen” kan ik alléén eigen bewustzijnstoestanden. Alléén door dat „beleven”, „ervaren” (Kant spreekt naar Locke’s voorbeeld van „innerlik waarnemen”, „innere Anschauung”) [320]worden deze voor ons tot werkelikheden, bepaalde („bestimmte”) realiteiten, nog lang niet door ze enkel te „denken”,—de „Anschauung” is onontbeerlik—en dus ook … de „vorm” van alle bewustzijns-belevenissen … de „tijd”. Iets ontijdeliks kan
ik zeer goed denken, tot onderwerp van overweging, van nadenken, tot subjekt van oordelen
maken, „kennen” echter, of zelfs mij voorstellen—nooit!—(Vgk. Hoofdst. IV, § 1).
De „innere Sinn” is synoniem met de „empirische Apperception”, „das empirische Bewusstsein meiner selbst”, „vermittelst dessen das Gemüth sich selbst oder seinen inneren Zustand anschaut”. Zo wordt door Kant meteen elk intellektualisme en ontologisme onmogelik gemaakt.—Onze innerlike ervaring
is niet intellektueel: louter „denken” of „rede” zou ons geen enkel gevoel, geen enkele
gewaarwording kunnen leveren—en het denken moet zelf als psychiese realiteit (dus in de tijd!) „gegeven” zijn … om te bestaan. Vgk. hierover speciaal K. d. r. V. § 22, p. 668 s.:
„Sich einen Gegenstand denken, und einen Gegenstand erkennen, ist also nicht einerlei” enz.; p. 675: „Ich, als Intelligenz und denkend Subject, erkenne mich selbst als gedachtes Object, sofern ich mir noch über das [behalve ’t gedacht zijn] in der Anschauung gegeben bin, nur, gleich andern Phänomenen” etc. en vooral § 25, p. 676/7: „So wie zum Erkenntnisse” etc.
De polemiek van Palagyi tegen de „innere Sinn” berust uitsluitend op de misvatting van „Sinn” … in de gewone zin van ’t woord. Kant’s „i. S.” heeft met een zien van het zien, een „Tasten des Tastens”, kortom, een gewaarwording van een gewaarwording niets hoegenaamd uit te staan—en
even veel met Thomas van Aquino’s lichamelike „sensus communis”—(cf. Palagyi, Der Streit der Psychologisten und der Formalisten in der modernen Logik, 1902).
Ook Paulsen geeft in „Die Zukunftsaufgaben [321]der Philosophie” nog een machteloos-dogmaties verweer tegen Kant’s „inneren Sinn”, waarin hij zelfs schrijft: „Es bleibt kein dunkler, undurchdringlicher Gegenstand hinter der Szene, von dem wir
im Selbstbewusstsein bloss eine ‚Erscheinung’, eine getrübte oder gefälschte Spiegelung
hätten.” De kenniskritiek moet weer antwoorden: Kennis, onverschillig of zij ons zelf geldt dan wel iets anders, dat „erscheint”, is in ’t geheel geen „Spiegelung”, laat staan dus „eine getrübte oder gefälschte Spiegelung”! Voor Kant sluit dan ook de „innere Sinn” geenszins uit, maar eer juist in, uw psychistiese „Erweiterung des Realismus auf die Aussenwelt”, terwijl het tijdeloos An-sich niets hoegenaamd gemeen heeft met een „blosser schattenhafter Doppelgänger der Materie” en slechts in zoverre een „ens rationis” mag heten, als de ratio, de redelike tijdkritiek, tot dit ens moet besluiten.
24: p. 57. Speciaal bij het ruimteprobleem verwarre men niet de kennistheoretiese tegenstelling: empirisme en apriorisme (al naar de ruimte ’t zij als a posteriori gegeven kennisinhoud wordt beschouwd ’t zij als kennisvorm, geldig a priori ten aanzien van alle mogelike desbetreffende inhoud) met de voor
ons weinig belangrijke psychologiese tegenstelling van (door Helmholtz dus genaamd) nativisme en empirisme ten aanzien van bepaalde zinnen, naar gelang men aanneemt, dat deze òf krachtens
aangeboren eigenschappen oorspronkelik onmiddellik-ruimtelike gegevens bieden, òf
wel slechts onruimtelike „locaaltekens”, die dus slechts middellik, met behulp van
„ervaring”, d.w.z. door associatie met ruimtelike gegevens, hun ruimtelike betekenis
krijgen (Wundt stelt tegenover de „nativistiese” de „genetiese” theorieën, onder welke laatste dan
behalve de hier genoemde empiristiese leer ook zijn eigen „praeëmpiristiese” versmeltingstheorie
valt, vgk. b.v. zijn Grundriss der Psychologie § 10).
[322]
Zo zijn naar de kennistheoretiese tegenstelling b.v. Berkeley en Mach en alle „positivisten” empirist, Kant en Heymans apriorist, naar de psychologiese tegenstelling echter is Berkeley nativist t.a.v. de tastzin, empirist t.a.v. de gezichtszin (waaromtrent Hering b.v. nativist was), terwijl Helmholtz en Heymans empirist zijn t.a.v. beide, maar Heymans nativist t.a.v. de bewegingszin, natuurlik zonder dat aan „aangeboren kennis” bij
dit „nativisme” mag worden gedacht.
25: p. 58. Het voor velen zo „moeilike” moduleren b.v. (gelijk het begeleiden, harmoniseren
van melodieën)—behoeft dan ook niet geleerd te worden—een muzikale geest kan het zelf
vinden, van ’t begin tot het eind—gelijk een mathematies genie—de meetkunde zelf zou
kunnen vinden, die uit de axioma’s volgt, zonder dat er enige verdere „ervaring” toe
nodig is, dan die onze eigen voorstelling ons levert. Ook de wetten van de logica
kan ieder „vinden”—in z’n eigen denken—en ieder denkend subject past ze toe—omdat
het de zuiver subjectieve, formele natuurwetten van het denken zijn; wie niet reeds
denken kon, zou ze evenmin kunnen leren als begrijpen. En hun slechts subjectief,
formeel karakter verklaart tevens hun apodikties gelden voor alle „materie”, alle
denkbare werkelikheid. Ik misken niet dit verschil, dat de muzikale wetten geen denk-
maar gevoelswetten, wetten van aesthesis, van aesthetica zijn, maar het zijn ook weer de natuurwetten van het muzikale voelen, dat de een tot in de fijnste ontwikkeling, de ander
slechts in primitiefste aanleg bezit.—Het is een eigenaardig genot, ook hier, als
bij de logica, de meetkunde, de mechanica, de gelijkheid, de éénheid aller subjekten,
dus de dááruit alléén voortkomende „algemeen-geldigheid” van de muziekleer te bemerken.—De
oudste en de nieuwste muziek, de Aziatiese of Afrikaanse evengoed als de Europese,
kan naar onze zelfde regelen worden ontleed en begrepen. Alle nationale muziek, alle
[323]zang van volkeren en rassen, is slechts één machtig „thema met variaties”: een variantenspel
van de éne muziek der Mensheid.—Uitnemende bijdragen tot dit weten zijn ten onzent
geleverd door Prof. Land (over de Arabiese en Javaanse toonstelsels) en door de onlangs overleden Rotterdamse
muziekkenner A. J. Polak (de harmonisering van Turkse en Japanse melodieën).
Maar een kritiese muziekleer, een „Kritik des reinen Musikempfindens”, die de „Gesetze und Elemente” van de muziek zou hebben gevonden en verklaard—gelijk logica en meetkunde door Kant-Heymans verklaard zijn—bestaat nog niet, zover ik weet.—Liebmann spreekt terecht, zij het in andere zin, van „ein ästhetisches Apriori, dem logischen Apriori völlig parallel, aber viel schwieriger
zu entdecken.” (Anal. der W.² p. 606). Musici zijn slechts bij uitzondering denkers. Zij aanvaarden hun eigen
kunst in gelovige heteronomie, als ondoorgrondelik, boven begrip verheven, en de wijzen
hebben in levenloos intellectualisme, met een Hegel gedoceerd: „das Unsagbare, Gefühl, Empfindung, ist nicht das Vortrefflichste, Wahrste, sondern
das Unbedeutendste, Unwahrste.” En Hegel heeft gelijk, de muziek is de „subjectiefste” kunst. Maar—zeg ik in Kant’s zin—zij zal juist doordat zij een zuiver subjectieve, zuiver „formele” kunst is
… het objectiefst van alle blijken.
26: p. 59. Zo lezen we bij Liebmann, Z. Anal. der W.² p. 589: „nirgends tritt.… die sogut wie unbedingte Abhängigkeit des ästhetischen Wohlgefallens
von rein quantitativen Proportionen entschiedener zu Tage als in der Musik.” en in dezelfde geest p. 623: „sie wirkt durch den vibrirenden Sinnesnerven” etc.…. „Jenes erregbare Etwas [waardoor die rhythmischen Erzitterungen ons niet koud laten] steckt noch hinter der specifischen Energie des Gehörsinns, welche den Schwingungsprocess
in die Tonqualität übersetzt” (!) en evenzo p. 625: „Unser Ohr mit der in seiner [324]innersten Tiefe verborgenen, zarten Nervenclaviatur und seinen specifischen Energieen
verwandelt [sic] die Lufterschütterungen in ein Neues, Qualitatives.… in Töne.”!23
Tot m’n verwondering begaat Theodor Lipps, Aesthetik (Kult. d. Gegenw. 1, VI: p. 354/5) nog deze fout op materialistiese basis, trots z’n „absoluter Idealismus” die b.v. in zijn lezenswaard „Naturwissenschaft und Weltanschauung” stellig de allures aanneemt van een monisties psychisme, al blijkt reeds hier onklaarheid
omtrent de kennistheoretiese betekenis van het natuurwetenschappelik „Ersetzen aller spezifisch sinnlichen Qualitäten, der Farbe, des Tons, des Geruches, des Geschmackes,
u.s.w. durch blosse raumzeitliche und Zahlbestimmungen” ..: dit laatste heet een „geistige” tegenover „jene sinnliche Erscheinungsweise” ..; tot de ruimtelike, zinnelike wereld der natuurwetenschap zou „obzwar in eigentümlich indirekter Weise” ook het bewustzijn behoren (als prius voorwaar in „eigentümlicher” Weise!) en wel zodanig, dat (p. 33) „da und dort in der objectiv wirklichen Welt, oder dass an dieser und jener Stelle
der Aussenwelt Bewusstsein vorkomme”,24 [325]terwijl van juist inzicht weer getuigt p. 39: „Aller Glaube an die Materie ist in sich selbst dualistisch. Neben der Materie bleibt
für ihn jederzeit als ein damit Unvergleichbares, weil keinen Raumbegriffen zugänglich,
der Geist. Materialistischer Monismus ist ein Widerspruch in sich selbst. Nur wenn
auch das als Materie betrachtete [?] an sich Geist ist, schwindet der Dualismus.” (in dezelfde geest Naturphilosophie² p. 178).
Hoe verbaasd moet men nu zijn, in z’n Aesthetik een materialistiese „verklaring” van de consonantie te vinden, waarbij de tonen gedacht
worden als een soort „beeld” of te wel verkeerde waarneming … neen niet van physiese
trillingen, maar van zekere hypothetiese psychiese „Erregungen oder Bewegungen” die weer op hun beurt veroorzaakt zijn door physiese trillingen!
P. 353: „Zunächst konstatieren [?] wir: jeder einzelne Ton schliesst einen bestimmten Rhythmus
in sich. Genauer gesagt: die seelische Erregung oder Bewegung, die in uns sich vollzieht,
wenn wir einen einzelnen Ton hören, muss gedacht werden als eine rhythmische Erregung
oder Bewegung. Es muss angenommen werden, dass sie einen Rhythmus in sich trage, der
dem Rhythmus derjenigen regelmässigen Folge der physikalischen Schwingungen entspricht
oder irgendwie analog ist, aus der die fragliche seelische Erregung sich ergibt.”
„Sind nun Töne konsonant, so sind jene physikalischen Schwingungsfolgen rhythmisch
verwandt. D.h. sie haben einen Grundrhythmus gemein, und sind einfache Differenzierungen
dieses Grundrhythmus. Und entsprechend und im gleichen Sinne müssen nun auch die Empfindungen konsonanter Töne, d.h. die seelischen Erregungen oder Erregungszustände, die uns
in den akustischen Bildern der Töne zum Bewusstsein kommen oder ihnen zugrunde liegen,
als rhythmisch verwandt gedacht werden. Eben diese rhythmische Verwandtschaft macht
das Wesen der Konsonanz aus.”
[326]
De gewaarwording is hier dus subjectief „beeld” of verkeerde waarneming niet van materiebeweging,
maar van zieletrillingen, die weer op hun beurt door physiese trillingen … veroorzaakt
zijn. Dus een indirekt, metapsychies getrapt materialisme.
Op deze voos-metaphysiese grondslag wordt nu een overeenkomstige tonen-aesthetica
gebouwd:
„Dazu ist aber gleich hinzufügen: Die Differenzierung nach dem Prinzip der Zweizahl
oder der Potenzen der Zweizahl, ist die einfachste Differenzierung. Aus diesem Grunde
bezeichnet ein Ton, der sich zu einem andern verhält wie eine Potenz von zwei zu drei,
fünf, sieben etc., in Vergleich mit diesen letzteren einen Ziel- oder Ruhepunkt. So
ist ein beliebiger Ton für seine Quinte, in minderem Grade für seine grosse Terz,
und in noch minderem für seine grosse Sekunde oder Septime, Ziel- oder Ruhepunkt.
Dies besagt zugleich jedesmal, dass die letzteren Töne in höherem oder geringerem
Grade auf jenen Ton, ihren ‚Grundton’ hinweisen oder hindrängen. Bei den zuletzt genannten
Tönen tritt zu diesem Hinweis die Nachbarschaft zum Grundton ergänzend hinzu und gibt
ihnen den Charakter von ‚Leittönen’ nach dem Grundton hin.”
Welk een warboel! Experimenteel te weerleggen als volgt: neem een kring of rij van slingers van verschillende lengten,
die met analoge snelheden slingeren: 1 : 2 : 3 : 4 : 5 : 6 : 7 : 20 etc. ’k Ben benieuwd,
hoeveel gij nu merken zult van een „Ziel- oder Ruhepunkt”… van enig „hinweisen oder hindrängen” (van 3 n naar 4 n trillingen!)… van die „Nachbarschaft” (van 15 n en 16 n of 10 n en 9 n, 9 n en 8 n!), die ’t karakter geeft van „Leittönen”!—Vergeet daarbij niet de uiterst gecompliceerde verhoudingen bij zeer geringe ontstemming,
terwijl de tonen wel nooit absoluut zuiver zijn, en bovendien nog „getempereerd” worden!
Maar zelfs daarvan afgezien—haal eens één van uw muzikale waarheden … uit de slingergetallen!
B.v. „Die Quint hat [327]unmittelbar die Tonika zum Zielton, weist also unmittelbar auf diese als ihren Zielpunkt
hin [… 3n : 4 n!]. Die Quart dagegen stellt sich der Tonika selbständig gegenüber
[… 2 n : 3 n dagegen!], ja sie beansprucht ihrerseits Zielpunkt der Tonika und damit
aller Töne der Leiter zu sein.” (p. 354/5).
De hegeliaanse vertaling van deze dogmatiese, materierealistiese fout van Lipps, tans dus gepotentieerd in „oneindige” macht, is te vinden in een bij „Die Natur der Harmonik und Metrik” van Hauptmann zich aansluitend opstel van Mej. E. Vas Nunes, Tijdschr. v. Wijsb., Maart 1909. Alleen zal een wetenschappelik man als Lipps zich wel hoeden voor physiologies gekwakzalver van het volgend allooi:
„… in elken toon, ja in elke trilling, waarvan een hooge toon vele duizenden per seconde
volbrengt, die even zoovele herhalingen van denzelfden toon zijn [sic]. Dien toon
nu doet het geluidgevende lichaam hooren niet wanneer zijn deelen in den evenwichtstoestand
zijn—het lichaam als zoodanig is slechts mogelijkheid, potentialiteit van zijn geluid:
zakelijkheid die hare onzakelijkheid, realiteit die hare idealiteit te openbaren hééft
[n.b. het zakelike als realiteit, tegenover het geluid als haar ideële openbaring!]—en
evenmin etc.…: Wat wij als toon gewaarworden, is [!] het overgaan van den eenen toestand in den anderen, het worden van het zijn en het niet-zijn.” (p. 104 l. c).
Wie Berkeley’s ironie, noot 2) p. 26, gesavoureerd heeft, zal ook de soortgelijke, maar ditmaal
onbewuste, ironie genieten van dat „ziet” in het volgende zinnetje:
„De qualitatief verschillende verhoudingen tusschen den grondtoon en zijne drie intervallen
ziet Hauptmann reeds schuilen in de verhoudingen der trillende quanta.”
Wes Geistes Kind hier aan het woord is hoeft men niet te vragen. Het „Tijdschrift voor Wijsbegeerte” druipt van dusdanig leerling-bollandisme.—Quousque tandem?—(Inmiddels ten goede gekeerd!)
[328]
27: p. 62. De onlangs (1908) jong overleden uiterst scherpzinnige denker en geleerde
Ludwig Busse, schrijver van het dualistiese standaardwerk: „Geist und Körper, Seele und Leib”, 1903, dat zijn monistiese, kenniskritiese tegenhanger heeft gevonden in Rudolph Eisler’s voortreffelik „Leib und Seele” 1906, meent tegen Kant „dass wenn wir die Dinge ihrer Form nach a priori bestimmen und deshalb a priori sie
erkennen, dann auch die bestimmte räumlich-zeitliche Anordnung der Dinge und die bestimmten
einzelnen Kausalbeziehungen von uns gänzlich a priori müssten erkannt werden können.” Hoe is ’t mogelik, zùlk verregaand misverstand. „Kant hat aber die erstere ausser Betracht gelassen [spreekt van zelf] und von den letzteren, den empirischen Naturgesetzen, sogar ausdrücklich erklärt
[ten overvloede!], dass wir sie nur durch Erfahrung kennen lernten. Damit behält Hume in der Hauptsache
recht; alle Anwendung des Kausalitätsprinzips hängt von der Erfahrung ab.” (cf. Busse, Philosophie u. Erkenntnistheorie, 1899, p. 182–211) „Die Weltanschauungen der grossen Philosophen der Neuzeit”, p. 105.
Aldus Busse in gelijke geest als Paulsen. Wat moet men toch voor denkbeeld van Kant hebben, om hem, tegenover Hume, zulk soort denkbeelden toe te dichten! Ook Herbart, Allg. Metaph. II, § 320 (S. W. VIII, p. 224) schreef reeds: „Nach ihm [dem Kantischen Idealismus] sollen zwar die Empfindungen von aussen kommen;
auch müssen sie sich selbst die Formen ihrer Verbindungen gleichsam auswählen; denn
in Kants Lehre liegt, wie wir oft erinnert haben, kein Grund für die bestimmten Gestalten
in welchen das Empfundene zusammentritt”!
28: p. 62. Elke „clairvoyante” overwinning der objectieve afstanden en tijdverschillen
wordt dus door Kant’s leer van tijd en ruimte weerlegd in plaats van mogelik gemaakt, [329]gelijk spiritisten en consorten de goede menigte herhaaldelik pogen wijs te maken.
Vgk. Opm. 32.
Slechts kwakzalverij (al heeft een denker als Schopenhauer er zijn naam aan verbonden, dank zij z’n leer van het „principium individuationis”) wil veraf tot nabij of toekomst (en verleden?) tot heden maken, terwijl immers
in het onruimtelike (geest b.v.) beide leden van de ruimtelike tegenstelling gelijkelik zijn opgeheven, zoals in het tijdeloze toekomst en verleden evenmin tot een „heden”
„samenvallen” als het heden er „uitéénvalt” of enig „heden” er denkbaar, laat staan
kenbaar, blijft.
Ook de Heer F. van Eeden (helaas dezelfde als de wijze, fijnzinnige poëet van „De kleine Johannes”), die zich in „De Blijde Wereld” (1903) verbeeldt, dat hij op zijn vijftiende jaar … materialist was („onder invloed
van geschriften van Strausz, Heine en Multatuli—volbloed vrijdenker, atheïst en materialist”
p. 61) en zich sinds „het materialisme lang ontgroeid” waant (p. 65), maar wiens materie-realisties
dilemma: „Doode materie—of een liefhebbend Al-vader” (p. 68, à la James’ tegenstelling Materialism—Theism), gepaard aan zijn Lockiaans-materialistiese waarnemingsleer (p. 79, of in zijn andere
werken, de „Studies” b.v., passim: de gewaarwording als „gebrekkige afspiegeling” van iets werkeliks
en de natuur, de ruimtewereld als „vooronderstelde oorzaak onzer gewaarwordingen”!)
in zijn betoog „Over de hoovaardij der materialisten” afdoende bewijst, dat hij ’t
nimmer tot zuiver materialisme heeft gebracht en wel nooit zal brengen ook, deze wondergelovende
dogmaticus misbruikt en misduidt „het betrekkelijke van tijd en ruimte”, vereenzelvigd
met Kant’s tijd- en ruimtekritiek („wie Kant heeft gelezen weet dat ruimte en tijd betrekkelijk
zijn” p. 88) in deze redeschennende zin (pp. 86/7): „Te denken, dat het verschil tusschen hier en ginder, tusschen gisteren en morgen zou kunnen worden opgeheven” brengt hem tot wat „in ons begrip onlogisch, ongerijmd,
absurd” is: [330]„Voor de ondenkbaarheid van deze gevolgtrekking verdwijnt het hoovaardig betrouwen op onze rede. Wij kunnen niet meer zeggen, dat iets niet bestaan kan omdat het ons ongerijmd en
onlogisch lijkt. Want het allerongerijmdste, dat ‚gisteren’ gelijk ‚morgen’ zou zijn,
moeten wij aannemen als bestaanbaar.” Wij?! Voor „ons” blijft, als voor Kant, de rede de „oberste Gerichtshof aller Rechte und Ansprüche unserer Speculation.” Wij handhaven Kant’s even anti-skepties als krities „rationalisme”: „Nehmt an, was euch nach sorgfältiger und aufrichtiger Prüfung am glaubwürdigsten scheint,
es mögen nun Fakta, es mögen Vernunftgründe sein; nur streitet der Vernunft nicht das, was sie zum höchsten Gut auf Erden macht, nämlich das Vorrecht ab, der letzte Probierstein der Wahrheit zu sein. Widrigenfalls werdet ihr, dieser Freiheit unwürdig, sie auch sicherlich
einbüssen.”
29: p. 69. Deze verhouding tussen phaenomeen of object en gewaarwording wordt zeer goed
uiteengezet door H. Cornelius in z’n „Einleitung in die Philosophie” § 28, maar met deze, beginners totaal van de wijs brengende, terminologiese enormiteit,
dat de gewaarwordingen heten … Erscheinungen, Φαινόμενα (p. 263) en de phaenomena … νοούμενα! Ergo: „die Erscheinungen sind die einzelnen Fälle der in dem νοούμενον gegebenen, allgemeinen Regel.” Natuurlik is zulk een terminologie niet toeval maar precies als bij v. Hartmann en ten onzent b.v. bij Dr. A. Kuyper (Enc. p. 80) gevolg van Naturalisme, dat enkel objecten kent en deze ten slotte weer tot
Dinge an sich maakt. Trots bovengenoemd immanent inzicht worden later weer zuiver
dogmaties-naturalisties de objecten (samen met het zenuwstelsel, natuurlik!) oorzaak
der gewaarwordingen! p. 308: „die Dinge zusammen mit den entsprechenden Teilen unseres Nervenapparates ‚bewirken’ [elders „bedingen”] jene Empfindungen.”
Het psychiese, de waarneming, wordt weer „Erscheinung” [331]van ’t Ding-an-sich materie i.p.v. omgekeerd: „Unsere Sinnesapparate sind die Dinge, durch welche alle Erscheinungen [bedoeld: Wahrnehmungen] der betreffenden Sinnesgebiete mitbedingt sind … Daher sprechen wir
nirgends davon, dass wir in einer dieser Erscheinungen [dito] den betreffenden Sinnesapparat wahrnehmen, obgleich wir thatsächlich in jeder Wahrnehmung, die wir einem unserer
Sinnesorgane verdanken, zugleich eine Erscheinungsweise dieses Organes selbst vor uns haben.”
Zo wordt immers ook bij Sollier en Boltzmann en heel het materialisme de geest miskende onbewuste waarneming van hersenbeweging
en bij Cornelius „liegt” (p. 318 en passim) het physiese aan het psychiese „zu Grunde” i.p.v. omgekeerd.
De overgang van laatstgenoemd juist inzicht tot laatstgeciteerd dogmatisme is op heterdaad
te betrappen in dit zinnetje, p. 310:
„weil wir die sinnlichen Wahrnehmungen den Begriffen physischer Zusammenhänge einordnen,
erscheinen rückwärts jene Wahrnehmungen durch diese physischen Thatsachen bedingt.”: omdat de gewaarwordingen het prius zijn der objecten, daarom zijn omgekeerd de
objecten het prius der gewaarwordingen!!
30: p. 73. Uitdrukkelik op tal van plaatsen, i.p.v. het tevens tijd-kritiese „Grund”: voorbeelden uit K. d. r. V.:
P. 315: „Nun kann man zwar einräumen: dass von unseren äusseren Anschauungen etwas, was im
transscendentalen Verstande ausser uns sein mag, die Ursache sei, aber dieses ist
nicht der Gegenstand, den wir unter den Vorstellungen der Materie und körperlicher Dinge verstehen; denn diese
sind lediglich Erscheinungen”…
P. 325/6: „dass nicht die Körper Gegenstände an sich sind, die uns gegenwärtig sind, sondern
eine blosse Erscheinung wer weiss, welches unbekannten Gegenstandes, dass die Bewegung
[332]nicht die Wirkung dieser unbekannten Ursache, sondern bloss die Erscheinung ihres
Einflusses auf unsere Sinne sei”…
… „indem wir die Erscheinungen einer unbekannten Ursache für die Ursache ausser uns nehmen,
welches nichts als Verwirrung veranlassen kann.”
P. 328: „Da nun Niemand mit Grund vorgeben kann, etwas von der transscendentalen Ursache unserer
Vorstellungen äusserer Sinne zu kennen”…
P. 329: „dass der unbekannte Gegenstand unserer Sinnlichkeit nicht die Ursache der Vorstellungen
in uns sein könne, welches aber vorzugeben ihn nicht das mindeste berechtigt”…
P. 330: „… die äussern Erscheinungen einem transscendentalen Gegenstande zuschreibt, welcher
die Ursache dieser Art Vorstellungen ist”…
P. 331: „… von der absoluten und inneren Ursache äusserer und körperlicher Erscheinungen”.
Dit alles, wel te verstaan, uit de 1ste, „idealistiese” druk.
Uit de 2de druk b.v. p. 251:
„… Erscheinungen aufzufinden, deren nichtsinnliche Ursache wir doch gern erforschen
wollten.”
31: p. 77. Onze zuivere onderscheiding, enerzijds der phaenomena zowel van individuele
bewustzijnsinhouden als van de transobjectieve werkelikheid, en anderzijds der verhouding
tussen oorzaak en gevolg van die tussen Reale („Grund”) en Phaenomeen, gelijk wij een en ander tans hebben toegelicht, weerlegt dus Schuppe c.s. ten deze, b.v. § 20 van zijn „Grundriss der Erkenntnistheorie und Logik”² 1910, waar wij o.a. lezen: „so geraten diese Erscheinungen in eine Mittelstellung zwischen innerseelischem Gebilde
und ausserseelischer Wirklichkeit, welche jedes Begriffes spottet …” (juist ware slechts „meines” i. pl. v. „jedes”!). Schuppe acht alsdan „absolut nicht zu ersehen”—wat wij tans hebben ingezien—„welchen Sinn das ‚Erscheinen [333]und Zugrundeliegen’ haben kann, wenn nicht den einfachen der Verursachung. Aber wer
letzteres meint, wird jene Ausdrücke, welche noch mehr und anderes zu sagen scheinen,
nicht brauchen.” Omgekeerd zal, wie die andere, kennistheoretiese, verhouding bedoelt, goed doen,
de speciale termen daarvoor te handhaven.
32: p. 79. Wie het Spiritisme begrijpt als schimmel woekerend op de bodem van het ruimterealisme (’t zij bij de dualistiese massa, ’t zij bij de materialistiese enkelingen), wie
zich bij ongeluk af heeft moeten geven met de boeken van een Allan Kardec, een Dr. du Prel of hedendaagse Amerikaanse of Nederlandse spiritistengeschriften, wie ziet, hoe deze
„wetenschap” zich werpt, niet alleen op de gemoedsrust van gelovige stumpers, maar
ook, als een geestelike hyena, op de weerloze nagedachtenis van grote doden (door
b.v. Darwin’s of Ingersoll’s „geest” als een bigot „zondaar” zijn anti-bijbelse „dwalingen” te laten „herroepen”
en derg.), die zal er de kritiek te dankbaarder voor zijn, dat zij alle „geesten”-in-de-ruimte, onverschillig of ze
zich zelf dan wel tafels of pennen bewegen, alle tele-pathie, ziels-verhuizing, psycho-grafie
etc. etc. als zodanig heeft opgeheven … tot de sfeer van vierkante cirkels of houten
ijzer.
Natuurlik loochent de kritiek geen enkel „feit”—al behoudt zij zich het recht voor,
uitsluitend gewaarwording als feit te erkennen, waaromtrent een betrouwbaar mens dus vertrouwen verdient, en waarneming reeds als hypothese te keuren. Het niet-meer-feitelike begint dus reeds bij de objectivering van de gewaarwordingsinhoud
(vgk. II § 3) en niet pas bij de vraag naar de oorzaak der gewaarwordingen. Is ten
aanzien dier objectivering eenmaal wetenschappelik-voldoende zekerheid (waarover straks
nader) bereikt, is b.v. de aanwezigheid van een lichaam, een bepaalde objectieve beweging(swijziging)
geconstateerd, dan staan [334]twee dingen kennistheoreties en natuurwetenschappelik vast:
1o. Er moet voor die aanwezigheid, die beweging(swijziging) een objectieve, ruimtelike oorzaak zijn, die er volkomen rekenschap van geeft. Het nauwkeurig berekenen en bepalen zowel van dat lichaam zelf
(en welk physicus of chemicus zou zich daarbij laten afschepen met een … camera obscura?)
als van deze physiese, ’t zij bekende dan wel onbekende, „kracht”, is dus het eerste (en voorlopig enige)
interessante, derhalve juist wat het spiritisme bij voorkeur verwaarloost.
2o. Dat physieke lichaam of krachtenstelsel moet zijn niet-zinnelik, transphysies (waarschijnlik geestelik) reale hebben, zo goed als elk ander „phaenomeen”.
De „spiritistiese” rest is waan: Elke realistiese „geesten-hypothese”, met iets geesteliks in de ruimte, iets psychies als bewegingsoorzaak, met haar
tweeërlei substantie-dogma: een niet-bestaande materialistiese „stof” en een niet-bestaande
spiritualistiese „ziel”, gelijk elke dualistiese „stofbezieling” (’t zij het barbaars animisme ’t zij het gecultiveerd hylozoïsme) en a fortiori elke geestwording van stof of stofwording van geest, is een exakt
te weerleggen, met kennisleer (de onruimtelikheid van het geestelike, de idealiteit
van de ruimte, de immanentie der objecten) en de kennistheoreties gefundeerde onschendbaarheid
van natuurwetenschappelike beginselen (de gesloten natuurcausaliteit, het behoud van
arbeidsvermogen) strijdige dogmatiese bijgelovigheid („der Tod aller Naturphilosophie”), zo goed als die ruimtelik-werkende, ergens zich bevindende engelen en demonen zelf, voor wier erkenning theologen als Dr. A.
Kuyper tegenover „de kortzichtige pretentie der exacte wetenschap” heil verwachten van de
„spiritistische verschijnselen” („De geestenwereld, waarmee men in rapport komt, ontsluit vanzelf den weg, om te gelooven aan het bestaan
van eene geestelijke wereld”…! p. 202, Pro Rege, 1911), gelijk andere bekende theologen [335]een (en wat voor een!) „onsterfelijkheid der ziel” daardoor „feitelijk bewezen” hopen
te krijgen. Tekenende kultuurresultaten van Bijbelgeloof. Men vergeet het tegenwoordig
maar al te zeer: elk orthodox protestant of jood, elk Grieks- of Rooms-katholiek moet
nu eenmaal aan de zgn. „middeleeuwse” spookwereld—duivels, engelen, heksen, tovenaars, dodenvragers, bezweringen en geestverschijningen,
mirakelen in soorten, guichelarij en waarzeggerij en hoe al die „gruwelen” verder
mogen heten—blijven geloven.25 Dit alles is evenzeer geloof van de „verlichte”, „wetenschappelike”, „wijsgerige”
twintigste eeuw, als geloof van het jaar nul. Het spiritisme heeft niets „moderns”,
dan z’n terminologie, en de futloze weeë banaliteit van zijn „geesten” en derzelver
melodramatiese „openbaringen” (in de eigen woorden van de wel deskundigste spiritist
Aksakow: „die Abgeschmacktheit der Kommunikationen, die Armut ihres intellektuellen Inhalts,
selbst wenn es keine Gemeinplätze sind, der ersichtlich mystifizierende und lügenhafte
Charakter des grössten Teils der Manifestationen.”). Habeant sibi!
Maar wat ten slotte die objectivering van de gewaarwordingsfeiten tot waarnemingen betreft, welke eisen van wetenschappelik-voldoende zekerheid daaromtrent zijn te
stellen, kan alleen hij beseffen, die de psychologie van het mono-ideïsme, van de
bewustzijnsvernauwing, heeft bestudeerd, speciaal wie, als schrijver dezes, door eigen
experimenten de hypnose kent met haar huiveringwekkende macht van te suggereren hallucinaties, illusies en
geheugenafwijkingen, experimenten, die hem hebben geleerd, hoe weinig er onder bepaalde
omstandigheden toe nodig [336]is (veel minder, dan de meeste „séances” bieden), om die algehele desoriëntering te
bereiken ten aanzien van waarneming, fantasie en herinnering, die van een normaal
nuchter denkend mens, en in een minimum van tijd, een kritiekloos, redeloos droomwandelaar
maakt of naar believen ook een ontoerekenbaar kind (niet alleen met kindergeest, maar
zelfs met echt kinderschrift!). Zo is dus de kennis der hypnose, hoe vaak ook verkwakzalverd
tot „wilsoverdracht”, „gedachtentransport” en dergelijke toneel- en romanstoffering,
juist van datzelfde spiritisme, waarmee lekenwaan en spiritistenbelang haar in één
adem pleegt te noemen en te vermaagschappen of te verhaspelen, het tegengif bij uitnemendheid.
Ten slotte zij hier nog opgemerkt: Op dezelfde dogmaties-realistiese bodem als het
spiritisme, tiert het onkruid van bijgeloof en zelfbedrog, dat als „Ancient Wisdom”, „Secret Doctrine” en wat dies meer zij, met zijn zoete geuren van wijsheid en vroomheid de lucht onzer
huidige „beschaving” helpt verontreinigen.
Naschrift:
Daar juist (zomer 1911) heeft de spiritistiese „Levensleer” van de Heer Grotegast, besproken in de noot bij bl. 45, een broertje gekregen: „Het Nieuwe Leven” van de Heer C. Meyer, dat zichzelf aankondigt als „een monistische, op het modern wetenschappelijk en wijsgeerig inzicht gebaseerde wereld- en levensbeschouwing.”
Het zou mij niets verwonderen, als deze smakelik en stijlvol opgediste „zeitgemässe” compote van materialisties en spiritisties dualisme, pantheïsme, Dietzgen-hegelisme en mysticisme door hedendaags publiek gretig geslikt werd.
Dies zij altans te dezer plaatse nog even gewaarschuwd tegen de du-Prelse spiritistenzwendel, die ook hier weer gedreven wordt met Kant’s leer van tijd en ruimte, tans door iemand, die, geen letter van Kant kennend, dan via du Prel (mijn „clairvoyance” ziet zelfs het boekje, waaruit [337]de heer Meyer zijn Kant-lesje en het Kant-citaat, p. 30, heeft gehaald—benevens zijn hele „monisme” met de schone trits „stof—geest—ziel”,
zijn „Duitsch verhaaltje” enz. enz.), maar gewoonweg, mir nichts dir nichts, doceert,
dat tijd en ruimte „immers” „slechts de vormen van onze aanschouwing” zijn (gelijk
hij zelfs van de causaliteit als „denkvorm” gewaagt!), om „den onsterfelijken mensch
het buiten-tijdelijk wezen: wezen buiten tijd en ruimte” te noemen (p. 28).… en die dan zich ontpopt als een wasecht-dogmaties ruimte- en materie-realist!
Ziehier enkele specimina:
a) Volgens p. 108 „is de ruimte te verklaren uit den tijd” (de ene „aanschouwingsvorm”
uit de andere?) en p. 113 vertelt dan „tijd en ruimte zijn ontstaan” (zou ons deze
weter niet misschien meteen even kunnen vertellen, wanneer de tijd ontstaan is?) en op p. 148 is God … „tijd en ruimte scheppend.”
b) Ik heb te veel eerbied voor het materialisme om dit boek, met zijn infra-materialistiese
dualismen, „materialisties” te noemen, evenwel bevat het een materialisme van het allernaiefste vóórwetenschappelik allooi, met zichtbare gedachten, gedachten,
die „reëel” blijken.… wijl zichtbaar (p. 34: „ook onze minder heldere, met minder levenskracht geladene gedachten
zijn blijkbaar iets reëels, zichtbaar voor het in slaap gebracht sujet”); ja, zelfs
heet de gedachte „een ding, een ijler stoffelijkheid” (p. 71: „De gedachte is een
ding, een ijler stoffelijkheid. In bepaalde omstandigheden, bij zg. ‚verschijningen’,
voor een gehypnotiseerde, wordt ze zichtbaar. Aldus, naar ’t schijnt, heeft ze een
vorm, een lichaam, een op haar eigen gebied objectief en reëel bestaan.”). Natuurlik
kan nu zo’n ijl stoffelik ding als de gedachte zich ook met gemak door de ruimte bewegen, waarin het als stof zich eenmaal bevindt (p. 69: „de gedachte plant zich voort [door de ruimte!].… de denker kan haar richten [?], uitzenden naar een doel.” en [338]p. 71: „Geen afstand is er voor zulk een snellen dienaar, die den weg vindt tot zijn
[?] doel, wáár op de wijde wereld ook hij zich bevinde, aan wien zijn boodschap is gericht.” Wel een gelukkig bezit, zo’n knappe
reiziger, voor een patroon, die hem immers moet „richten”, „uitzenden”.… zonder zelf de weg tot of de plaats van het „doel” te weten!).
c) Nu enige proeven van het waardig dualisties complement dezer materialistiese „eenzijdigheid” (p. V): iemand als de Heer Meyer denkt zich onze geestelike vermogens normaliter, zo al niet stoffelik, dan toch zeker
van de stof afhankelik, aan het lichaam gekluisterd, door de „zware” stof „beperkt”,
maar „Bij het kunstmatig verleggen van den bewustzijnsdrempel, bv. bij gehypnotiseerden
in somnabulistischen toestand, verschijnen van onze physieke organisatie onafhankelijke
vermogens.” (p. 33; een zinnetje dus, waaruit normaal materialisme met abnormaal dualisme
verbonden blijkt). „Het sujet slaapt, maar er is iets in hem, dat zonder oogen zien
kan, waarneemt op verren afstand soms [heerlike leer van ruimtelike waarneming!] en
tijding brengt van daar.”.… Ergo „Blijkt uit dit helderzien en zien in de verte, dat
dit onbewuste wezen onafhankelijk van ons lichaam is.…” Dualisties spreekt het voorts
van zelf, niet waar, dat „onze [reële!] hersenen slechts het instrument zijn, waardoor
de denker in ons denkt.” (p. 85).
Hebben we nu nog geciteerd, hoe in het opstel over Onsterfelijkheid het oude (vooral weer door Fechner en Bruno Wille gelanceerde) beeld van de rups, die „sterft” in de pop, om te „herleven” in de kapel,26 deze nieuwe dualistiese duiding krijgt: „De pop brak, het aardsch bewustzijn [339]is vergaan, een andere wereld opent zich. Hier is de ziel in een ander lijf gekleed.
Een andere aanschouwing [!] is dit leven, een andere [!] tijd-ruimtelijkheid [!].
Een andere stoffelijkheid, nieuwe beperking.…”! en hoe daarbij wordt opgemerkt: „Een—naar
onzen maatstaf—oneindig [!] langer leven, een, zij ’t ook ander, lichter [!] sterven,
ware in overeenstemming met een ijler [!] stoffelijkheid, een mindere beperking [!]
van het leven.”, dan nemen we voorgoed afscheid van dit „Nieuwe Leven”.… R. I. P.27.
33: p. 80. Hoe kan een ruimterealist ooit uit de zielsverlegenheid komen, waarin die
vragen als: „waar bevinden zich mijn gedachten, mijn gewaarwordingen, waar ben ik
zelf, waar is mijn wil, mijn overtuiging?” enz. hem brengen? Het inzicht, dat dit
alles nergens is, nergens kan zijn, verbijstert hem. Moet, wat is, niet èrgens zijn, in de éne werkelike ruimte? Hoe
zou het daarbuiten kunnen vallen? Een elders is er zéker niet. Een „ziel” die niet
„hier” en niet „elders” is? wel, van Binet’s bedenking „mon âme, si j’en ai une,” tot de loochening sans phrase, is maar één schrede. Als de ruimtewereld de wereld
is, dan bestaat niet, wat daar niet bestaat.—Voeg daar nog bij de overweging dat alle
gebeuren ruimtelik dus eigenlik „beweging” is, met het (ook voor ons onaantastbaar) beginsel
der gesloten natuurcausaliteit,—dus de principiële uitschakeling van het psychiese
als bewegingsoorzaak—en ge hebt het materialisties, mechanisties fatalisme, dat dan
weer voor het onoplosbaar raadsel komt te staan van een evolutieproduct zonder enig
(nuttig) effekt, van een „epiphaenomeen”, gelijk het bewustzijnsleven dan zoude zijn,
zonder recht of reden van bestaan! Een impasse (Riehl’s „physiologische Antinomie”) waaruit alléén de kenniskritiek, maar deze ook geheel
en [340]voorgoed, u weer verlost. Een eerste schrede op deze weg is reeds het inzicht in die
physiologiese overtolligheid, irrelevantie, van het bewustzijn, b.v. bij Prof. Winkler, wiens glimlach, of grimlach, ik meen te zien, wanneer Mr. Levy hem voorhoudt, hoe Prof. Ziehen zijn vraag naar het nut van het bewustzijn „volledig beantwoordt”! De meeste psycho-physiese
materialisten (= realistiese parallelisten) zien niet eens de naief-dualistiese zelfweerspreking,
wanneer zij aan bewustzijnsfaktoren als zodanig, aan gewaarwordingen, begeerten en
overwegingen selectoriese waarde, nuttigheid toekennen … als regulatoren van … bewegingen,
van daden! Zo b.v. Prof. Ziehen in zijn Leitfaden der physiologischen Psychologie7 p. 16 jo. p. 36 (121, 123, 170 en passim). Zo Dr. Wijnaendts Francken, Psychologische Omtrekken, p. 34–35 jo. p. 91; pp. 105 ss. jis. pp. 108 ss. Zo K. Kautsky in zijn Ethik und materialistische Geschichtsauffassung, IV : 2: Eigenbewegung und Erkenntnisvermögen. Kostelik zijn deze bladzijden vol dualistiese, natuur-wetenschap-honende zelfbespotting, die de selectoriese apologie van het bewustzijn, van het kenvermogen leveren … ten
aanzien van de bewegingswereld! „Eigenbewegung und Geist gehören also notwendigerweise zusammen, eines ohne das andere
ist nutzlos”!—En onbetaalbaar is dan de slottirade, die van de verdelging „der dualistischen Philosophie, der Philosophie des reinen Erkennens” gewaagt en zelfs van „den Aufgaben einer Kritik der menschlichen Erkenntnis”!
34: p. 81. Tot welk een materialistiese absurditeit men komt, door dit individuele „hier”
te gaan objectiveren (localiseren, in casu „im Kopf”) toont Liebmann, Anal. der W. p. 184: „Das optische Ich sitzt, mit dem logischen zusammenfallend, im Kopf”! en p. 183: „Wir finden darin die phänomenale Coincidenz des optischen mit dem [341]logischen Ich ausgesprochen”! Deze zelfde fout, de objectivering van individueel-psychies „hier” en „daar” heeft er toe meegewerkt om de z.g. „Immanenz-philosophen” tot materialisten te maken.—Ze doet b.v. Mach zeggen: Anal. der Empfgn. p. 9: „Dementsprechend kann das Ich so erweitert werden, dass es schliesslich die ganze Welt
umfasst.” (en dan in een noot) „Wenn ich sage, der Fisch, der Baum u.s.w. sind meine Empfindungen, so liegt darin
der Vorstellung des gemeinen Mannes gegenüber, eine wirkliche Erweiterung des Ichs.”!
Op deze wijs is de averechtse identificering bij Avenarius van Ik en Hersenen („System C”), bij Ziehen c.s. van objectieve (= op het niet-bestaand subject der natuur betrokken) ruimtedingen
en subjectieve (= individuele) gewaarwordingen tot stand gekomen; kortom heel dat
phaenomenalisties schijnmonisme.
Bij Bergson als bij Ziehen is het een materialisme (waarnemend zenuwstelsel + prikkelende buitenwereld), dat zijn materie „image” of „(gereduceerde) gewaarwording” noemt, wijl het inziet, dat de materie uit bewustzijnswaarden bestaat. Het ruimtelik
realisties wereldbeeld blijft er hetzelfde om—, alleen is ’t nu de hele „bonte”, „klinkende”
natuur geworden, i. pl. v. de „duistere”, „stille”, mechaniese wereld.
Hoe onjuist het is, materie („een boom” b.v.) „gewaarwording” te noemen, betoogt de
tekst. Nog afgezien van het kenniskrities verschil, is de materie ruimtelik, zwaar,
ondoordringbaar, heeft kleur, gestalte, grootte, terwijl een gewaarwording geen dezer eigenschappen heeft … ze bevindt zich nergens, heeft geen vorm, geen gewicht,
is onzichtbaar, ontastbaar enz. Kenniskrities komt er dan bij: de materie (boom) bestaat
slechts phaenomenaal, is ’n abstractum, de gewaarwording bestaat reëel, in concreto;
bij ’n gewaarwording kan men vragen wiens gewaarwording, bij de materie is de kennis-vraag „wiens” materie zinledig, niet omdat
ze subjektloos zou zijn, maar omdat haar subjekt één en ondeelbaar, [342]hyperindividueel, slechts gedacht is, dus voor altijd één en hetzelfde,—terwijl het
subjekt van een gewaarwording een levend, werkelik individu is.
Niet uit gewaarwordingen, maar uit de inhoud van gewaarwordingen wordt de materie opgebouwd.
Als honderd mensen naar één boom kijken zijn er 100 verschillende, onmeetbare, onweegbare boomgewaarwordingen—terwijl er slechts één en dezelfde oorzaak is van deze boomgewaarwordingen, het niet-stoffelike reale van de boom, en slechts één en hetzelfde phaenomeen boom, weegbaar, meetbaar enz., van een bepaalde („objectieve”) lengte, die niet kleiner
of groter wordt, al naar die kijkenden zich verwijderen of nabij komen.
Dieper op deze richting in te gaan blijve voor een afzonderlike verhandeling voorbehouden.
Vgk. ook opm. 13.
35: p. 81. Op p. 16 van Prof. Bolland’s Eenheid van Tegendeelen lezen wij: „Wij leven met bewustzijn in de Ruimte en den Tijd, en tevens zijn de
Ruimte en de Tijd in ons; wat buiten is, is binnen, en wat binnen is, is buiten” en
wederom in Z. R. p. 130 (bijna letterlik = E. v. T. p. 35): „Alles is buiten, alles
is binnen, al naar men het neemt; heet het dat wij in het binnenste der dingen niet
doordringen, zoodat dit binnenste … buiten ons bewustzijn blijft, dan dient reeds
de vraag, of wij in tijd en ruimte, dan wel tijd en ruimte in ons zijn, het besef
te wekken, dat het eene zoo waar is en daarom zoo onwaar als het andere heeft te heeten.”
Het voor „éénzijdig” gescholden verstand beantwoordt de verwarrende, wijl verwarde
vraag (en weerlegt de schijnbare tegenstrijdigheid) met een onderscheiding: Ten aanzien
van de ruimte aldus:—Entweder oder, bedoelt gij met „ons”, naar gezuiverd spraakgebruik, subjecten, dus bewustzijn a.z.,
dan is de ruimte „in” ons, in het bewustzijn en het bewustzijn is niet in de ruimte; bedoelt gij, naar meer vulgaire trant, met „ons” de levende lichamen
[343]a.z. dan zijn „wij” in de ruimte, en is dus zowel het omgekeerde als het tegendeel onwaar.—Bedoelt gij echter lichaam en geest
„in énen”… dan ligt de tegenstrijdigheid, hier als overal, uitsluitend in het subjectbegrip, gelijk een „zijn”, dat niet een „iet(s) zijn” is en dus een „niet(s) zijn” zou wezen …
slechts het zijn is van … de absolute copula, het ongekoppeld koppelwoord, de volstrekte relatie of betrekking zonder betrokkenheden,
en wie zo „iets” denkt, heeft naar een waar woord van Kant (zie opm. 45) eigenlik „niets” gedacht!
Hier zij nog opgemerkt dat van „zijn” en „niet-zijn” zuiver „analytisch” nimmer een
„worden” te bereiken valt, daar dit een niet meer en een nog niet, dus tijd, onderstelt. En zelfs al ware het „worden” bereikt, dan nòg slechts wederom … het
ongekoppeld koppelwoord „worden”—en van dit worden, dat weer niet een iet(s) worden
is en dus, dialekties, op z’n best een niet(s) worden zou mogen heten, leidt slechts
„Erschleichung” (de echte „subreptio” der „hypostasering”) tot … „Dasein”.
Und dieses Wegs lässt redliches, vernünftiges Denken sich nicht … „mitnehmen”!
Dat reeds de schrede van „zijn” tot „niet-zijn” heel de „verstandslogica”, immers
de denkwet der ontkenning, steelsgewijs binnensmokkelt, willen haar laatdunkende verloochenaars
niet weten. Wel geeft Prof. Bolland zonder schroom toe, dat de Hegeliaanse „overgangen” niet analyties zijn, maar „tevens”
(?) syntheties (cf. C. L. passim, p. 590 ss. „wat eruit komt komt erbij” etc, p. 676
ss., 866 ss.). Dus is ook alle „afleiding” uit het „begin”, uit het telkens voorafgaande,
slechts voorgewend, een valse schijn van „zuivere” logiciteit, en dus heeft de „buitenstaander”
niet alleen het recht, maar zelfs de plicht, dit „binnensmokkelen” te wraken, zolang
de dialectiek in gebreke blijft, een geldig, objectief, criterium aan te wijzen, of
ook maar in te houden, voor de „eenzijdige” keus van haar „bijbrengsels” en samenvoegsels. [344]Hoe vindt zij van en aan „iets”, niet iets anders, maar juist eenzijdiglik „het andere”?
Prof. Bolland antwoordt met tweeërlei onjuistheid.
Vooreerst: „door de ondervinding”! Maar dan heeft hij niet doordacht of vergeten,
dat juist iets anders a.z. en in de 2e macht het andere tot de weinige niet-empiriese begrippen behoort; het zijn begrippen
van negéring („niet-hetzelfde”), van uitsluiting (niet het àndere andere) en deze,
zomin als enig negativum, levert ons ooit de ondervinding; het is zuiver verstandswerk,
een oordeel en functie van het denken. „Ondervinding” blijkt hier slechts een euphemisme
voor „willekeur”.
De tweede fout is deze: gesteld al, ondervinding leerde ons, wat van iets „het andere”
mag heten (des nimmer), dan begrijpt toch wel elk van m’n getrouwe lezers, dat noch
ondervinding, noch „analysis der ondervinding” ooit een synthesis a priori kan leveren
en dat het dus slechts een schijnkrities en ietwat blasphemies schermen met Kant’s kennistheoretiese woorden is, als p. 866 C. L. verkondigt: „Wanneer ik ‚het tegendeel’
[te weten, van het subjectieve, dat hier aan de beurt is] het ‚objectieve’ tegendeel
noem, dan spreek ik synthetisch uit, wat … bij het subjectieve hóórde en ons bij ondervinding
als zoodanig bekend is, wat ieder uwer uit z’n eigen kennis dan ook halen kon, zoodat
om zoo te zeggen de synthesis hier a priori gerechtvaardigd was [!], juist omdat de
analysis de analysis was van eigen ondervinding. Zoo blijkt het denken in zuivere
rede a priori analytisch en a posteriori synthetisch en het blijkt a priori synthetisch
of analytisch a posteriori [n.b.], al naar men het neemt” enz.—Voor deze biezondere
overgang komt er nog een derde fout bij. Immers, eeuwig vergeefs blijft elk beroep op persoonlike ondervinding,
juist ter bereiking van … het objectieve. Prof. schijnt zelf te beseffen, dat het
met deze „overgang” „niet pluis” is, want trots die allemanservaring, en ofschoon
die objectiviteit zelfs … „van [345]zelf spreekt” (p. 868) blijft het „een moeilijk punt”!28—Dus noch gevolgtrekking, noch ervaring. Wat er dan overblijft toont een verklaring
als van p. 680:
„Bij wat we hebben vragen we: wat lijkt hier onmiddellijk op, waar is hetzelfde …
ánders? In dien zin is telkens onze overgang een overgang tot hetgeen ligt ‚naast’
datgene wat we wenschen te buiten te gaan.”
Nog duideliker blijkt de zelfbegoocheling van gewaande ervaring uit verklaringen als
van p. 684: „En als in het geval van tegendeelen de stelbaarheden wederkeerig kengrond
zijn, dan beteekent dit, dat wanneer u niet eenvoudig wilt vervluchtigen noch verstijven
op één punt, maar verder wilt, u van zelf [!] aan het punt, dat u verlaten wilt, een
soort van lokkenden weerschijn bespeurt van datgene waar het héén moet. Wilt u verzaken
zoo, dat u ergens héén wilt: de eene denkbaarheid spiegelt zich aan de andere, zoodat
zij die andere niet alleen afwijst, maar meteen áánwijst en kénbaar maakt.” Korter
gezegd: de wens is de vader van de gedachte.
Wie het nu de moeite waard acht, kan van elke gewenste „overgang” (men kent de formules:
„dan wordt daarin als vanzelf meegebracht”—„hierin is dan meteen begrepen”—„en wij
voor ons zien hier alvast aankomen”—„ziet dat is weer een schimmige manier, om vóóruit
te begrijpen”—„zoo brengt de ontkenning in stilte eigenlijk wat anders mee”—„dan moet
U weer wat zien aankomen, wat hier nog niet zoo helder uitkomt, maar achterna het
ware blijken zal”—enz.) exakt gaan schiften, welke elementen „afgeleid” zijn en welke
„binnengeleid”. Van deze laatste bepaalt dan [346]de kenbron de waarheidswaarde, resp. waardeloosheid, mede van het geheel.
Hier volsta de slotsom: de dialektiek blijkt slechts te komen, waar ze van te voren
wezen wilde, wetenschappelike methode wil van te voren slechts zijn, waar ze zal blijken
te komen.
In algemene zin geldt dan ook van Hegel’s dialektiek zijn zelfqualificatie ten aanzien van het door Kant weerlegde dogma, dat „das Objekt, was es an sich ist, so sei, wie es als Gedachtes ist”, luidend als volgt: „Die [sc. Hegel’s] Philosophie stellt somit nichts Neues auf; was wir hier durch unsere Reflexion
herausgebracht, ist schon das unmittelbare Vorurteil eines Jeden.” (Kl. Logik, § 22 Zus.).
Natuurlik loochent geen enkel verstandig logicus, dat er correlatieve tegenstellingen
zijn, die bijéénhoren en elkander over en weer onderstellen en begrijpelik maken;
wat b.v. „discursief” betekent wordt slechts waarlik beseft aan de tegenstelling „intuïtief”.
Hetzelfde geldt van begripsparen als: subjectief—objectief, immanent—transcendent,
absoluut—relatief of zelfs: groot—klein, man—vrouw, enz. Zij hebben de indelingsgrond
gemeen. Zo betekent „dogmaties” als tegenstelling tot „krities” (als in deze verhandeling)
heel iets anders dan hetzelfde woord tegenover „empiries” (b.v. in Meijers’ „Dogmatische Rechtswetenschap”). Zo vergelijke men over het begrip „natuur” in zijn verscheidenheid van tegenstellingen
(geest, kunst, kultuur, zedelikheid, god, geschiedenis), Rickert, Die Grenzen der naturwissenschaftlichen Begriffsbildung, p. 210 ss. en 226 ss.
In die zin kan men dus met Aristoteles en Thomas van Aquino zeggen (C. L. p. 684) „dat in het geval van tegendeelen het eene voor of van het
andere kéngrond is”. Maar wat heeft deze „eenheid van tegendeelen” voor bovenverstandeliks?
Met „dialektiek” heeft ze zo min wat te maken als ooit een objekt zich „verkeert”
tot subjekt, of [347]het immanente zou kunnen „overgaan” in wat transcendent is,—of zomin als de begrippen groot en klein ooit in ander dan star-contrair verband tot elkander zullen staan,
al worden ook nog zoveel grote dingen middelmatig of klein en kleine groot.
Het onveranderlik verband van eenheid en tegenstelling tussen de begrippen (man en vrouw) is nu eenmaal niet „identiek” met de talloze wisselvallige, vergankelike verhoudingen tussen de voorwerpen of werkelikheden der begrippen (man en vrouw). Al verleidt de verhouding der begrippen recht en plicht Prof. Bolland c.s. tot hun dogma: „geén ‚recht’ zonder ‚plicht’ ”, het recht geeft niettemin aan
zuigeling en waanzinnige, ja zelfs aan ongeborenen en overledenen, rechten zonder
plichten.
36: p. 82. Terecht schrijft Kinkel, wanneer hij p. 64 o. c. van Cohen, Stadler, Windelband, Liebmann, de verloochening van Kant’s An-sich behandelt: („Auch Stadler bezeichnet das Ding an sich als eine Illusion und Windelband kommt sogar
zu dem Resultat: ‚Die Unterscheidung von Ding an sich und Erscheinung ist unhaltbar’.
Ähnlich auch Liebmann in seiner Schrift: ‚Kant und die Epigonen’.”) „Warum diese Forscher so einstimmig dem Ding an sich den Krieg machen glaube ich zu sehen,
und will darauf später zurückkommen [Kinkel doelt hier in hoofdzaak op de door mij reeds boven, zie bl. 45 vv., gesignaleerde
niet-onderscheiding van „denken” en „kennen”]. Dennoch kann ich ihnen nicht beistimmen. Wenn man, wie diese Gelehrten das müssen,
die Erscheinungen als die Ursache unserer Empfindungen auffasst, sollte man doch bedenken, dass ja
die Erscheinung ihrerseits erst durch die Empfindung (wenigstens dem Stoffe nach)
möglich ist.” Voorts p. 81/2:
„Die Dinge an sich bilden eine notwendige Voraussetzung der Erkenntnistheorie, denn
ohne ihre Annahme stehen wir vor der Alternative,
[348]
„1. entweder den Idealismus aufzugeben, oder
„2. ihn in Solipsismus zu verkehren.
„Auf die Frage: woher stammt die Empfindung? bleibt, wenn man die Antwort: ‚aus der
Affection unserer Sinnlichkeit durch Dinge an sich’ verschmäht, nur die Wahl zwischen
folgenden Antworten:
„1. die Empfindungen sind alle (oder zum Teil) Eigenschaften wirklicher, unabhängig
vom Subject existirender Dinge (also dieses Blatt ist weiss, auch wenn kein Mensch
und überhaupt kein erkennender Geist es sieht); dann haben wir die Frage nach der
Empfindung nicht mehr als Idealisten, sondern als Realisten beantwortet. Auch wenn
man den Standpunkt Lockes einnimmt und zwischen primären und secundären Qualitäten
unterscheidet (also alle quantitativen Eigenschaften den Dingen, alle rein qualitativen
dem Subject zuschreibt) ist man Realist; und die Unhaltbarkeit dieses Standpunktes
ist wohl von Kant zur Genüge dargethan; oder
„2. man leitet nicht nur die Form, sondern auch den Stoff der Erkenntnis aus dem Subject
ab: dann ist man auf dem Fichte-Berkeleyschen [?!] Standpunkte des Solipsismus angelangt,
für den eigentlich die ganze Erkenntnistheorie gar keinen Sinn hat: denn es ist ja
ausser dem erkennenden Subject gar nichts da, was erkannt werden könnte.
„Beide Fälle scheinen noch eine dritte Ansicht zuzulassen, die z.B. Falckenberg vertritt
(als die eigentliche Meinung Kants). Dieser beruft sich auf das transcendentale Bewusstsein
oder die menschliche Gattungsvernunft und sagt: es giebt
„1. das Ding an sich ausserhalb jeglichen Bewusstseins,
„2. die Erscheinung ausserhalb des individuellen, aber innerhalb des transcendentalen
Bewusstseins,
„3. die Vorstellung der Erscheinung innerhalb des individuellen Bewusstseins.”
Dit laatste komt vrijwel overeen met onze onderscheiding: 1. het An-sich, 2. het objectieve-physiese,
3. het individueel-psychiese.
[349]
Evenwel, ook voor deze opvatting (p. 83:) „bleibt doch die Frage nach dem ‚Stoff’ aller Erkenntnis bestehen. Man kann den Stoff
aller Erkenntnis nicht aus der Vernunft ableiten, weder aus der individuellen, noch
aus der Gattungsvernunft.”
37: p. 88. Zie opm. 50, hoe Schopenhauer’s Intellekts-materialisme, die jammerlike uitwas van zijn eerbiedwaardige Wilsmetaphysica,
naast het juiste kritiese inzicht: „zonder subjekt geen objekt”—stelt het alleszins verkeerde: „zonder
objekt geen subjekt”; cf. II p. 23, waar hij niet méér demonstreert dan: zonder voorstelling
of kennis geen subject van voorstelling of kennis!
Dezelfde materialistiese fout is bij Prof. Bolland gevolg en bewijs van het feit, dat voor zijn Hartmann-Hegeliaanse misvatting (in individuele zin) van de Kantiaanse subjectiviteit (vergelijk daarover opm. 48 en Hoofdstuk V) de kennisleer steriel is gebleven:
„De omhaal van woorden, waarmede in het sterile gezanik der ‚kennistheorie’ betoogd
wordt, dat de voorwerpen onzer waarneming subjectief en individueel [n.b.] bepaalde
denkbaarheden zijn, is slechts breedsprakigheid voor het eenvoudige besef, dat de waarneembaarheid denkbaarheid is, dat het subject in het object is voorondersteld
en dit zonder het subject niet is te denken. Een A = B, dat zoo op zichzelf en zonder
meer genomen van zelf eene eenzijdigheid blijkt. Want omgekeerd vooronderstelt ook
de denkbaarheid waarneembaarheid [!] en het subject het object; in de veeleenige werkelijkheid
is bepaling en bepaaldheid wederkeerig.” (Denken en Werkelijkheid, p. 14/15). In waarheid daarentegen vooronderstelt het subject geenszins het (waarnemings)object;
het subject wordt reeds in de logica zonder, en onafhankelik van, het object gedacht,
en een subject zonder gewaarwordingsvermogen (doof, blind, anaestheties enz.) is een
subject zonder object, al blijft het, op de zintuigen na, even „lichamelik” als elk
ander subject.
[350]
38: p. 91. De „uitleggers”, de speculatieve en neo-kantiaanse „idealisten” zowel als
de realisten sans phrase, hebben aan Kant ten deze rijkelik vergolden wat hij aan Berkeley heeft misdreven!—Waarschijnlik ging hij af op de Duitse uitgaaf van 1756 als deel der: „Sammlung der
vornehmsten Schriftsteller, die die Wirklichkeit ihres eigenen Körpers und der ganzen
Körperwelt leugnen”!
Zo heeft Dr. Edm. Koenig nog in onze dagen („Die Entwickelung des Causalproblems von Cartesius bis Kant”, Leipzig 1888) Berkeley professoraal bekritikasterd, zonder blijk, van B. zelf een letter gelezen te hebben
dan alleen realist Kirchmann’s vertaling van één geschrift, de P. of H. K.—Van B.’s geniale natuur-immanentie heeft Koenig dan ook geen letter begrepen.—Zie p. 198 ss.—Wat B. van de natuur denkt, heet „für den Phänomenalisten … die oberste und einzige Annahme über die Wirklichkeit”!
Gelijksoortige Berkeley-miskenning bij Hegel, Geschichte der Philosophie (Uitg. Bolland) pp. 947–51: „Berkeley trug einen Idealismus vor, der dem Malebranche’schen sehr nahe kam. Der Verstandesmetaphysik gegenüber tritt die Ansicht auf, dass alles Seiende und dessen Bestimmungen ein Empfundenes und vom Selbstbewusstsein Gebildetes sind.” En „jene abstracte Form, dass alles ‚nur Wahrnehmungen’ sind”!—Insgelijks bij Windelband, „Geschichte der Philosophie”, p. 384/6. Het ten deze kenschetsend-realisties verwijt van „Einseitigkeit” op p. 389. En op p. 385 weer vereenzelviging met Malebranche t.a.v. de betekenis der afzonderlike (stoffelike) dingen en krachten, waarvan B.
zelf reeds zegt, Dial. II, p. 306:
„Phil.: ‚Few men think, yet all have opinions. Hence men’s opinions are superficial and should
never the less be confounded with each other by those who do not consider them attentively.
I shall not therefore be surprised if some men imagine that I run into the enthusiasm
of Malebranche; [351]though in truth I am very remote from it. He builds on the most abstract general ideas,
which I entirely disdain. He asserts an absolute external world, which I deny. He
maintains that we are deceived by our senses, and know not the real natures or the
true forms and figures of extended beings; of all which I hold the direct contrary.
So that upon the whole there are no principles more fundamentally opposite than his
and mine.’ ”…
Ook O. Liebmann mishandelt Berkeley op de gewone individualistiese, solipsistiese voorstellingswijze van allen die zijn
object-immanentie niet hebben bereikt (Zie A. d. W. „Idealismus und Realismus” spec. pp. 26–30 en andere artikelen passim).
Uit Berkeley’s krities inzicht: „wat immanent is (de objectenwereld: tafel, berg, enz.) kan slechts immanent zijn en nooit transcendent, en kan even min op iets transcendents gelijken,…
trouwens gij realisten bedoelt met uw „absolute” tafels enz. voorstelbaarheden, kenbaarheden,
dus klaarblijkelik iets immanents, immers iets transcendents ware eo ipso volstrekt
onkenbaar en onvergelijkbaar”… hieruit maakt Liebmann (vgk. insgelijks Rickert, Der Gegenstand der Erkenntniss, p. 18 en Volkelt, Die Quellen der menschlichen Gewissheit, p.38) weer de solipsistiese drogreden: wat gedacht (voorgesteld) wordt (de objectenwereld,
tafel, berg, enz.) bestaat slechts als gedachte (voorstelling) en de gedachte kan geen beeld zijn van een werkelik object.
Ziedaar de quintessens van Liebmann’s (en in ’t algemeen van de realistiese) polemiek tegen Berkeley op p. 25 tot 29, waarbij „die handgreiflichsten Fehlschlüsse und durchsichtigsten Sophismen”, zowel als de „Scheindemonstration” niet aan de echte Berkeley, maar slechts aan diens caricatuur, „der vortreffliche Bischof” van Liebmann te danken zijn. „Aufrichtig; wäre es dem Philosophen nicht so bitter Ernst, man wäre versucht zu glauben,
[352]er wolle den Leser zum Besten haben” zegt Liebmann, p. 27, van Berkeley, zeg ik van Liebmann. En evenals Hartmann het Kant als een inconsequentie aanwrijft, wanneer hij bij Kant de consequentie vergeefs zoekt van … Hartmann’s Kantmisvatting, precies zo schrijft Liebmann, p. 29:
„Nun aber weiter! Da einmal der Schlussfehler begangen ist [zie boven, door wie],
welches Resultat sollte man bei Berkeley erwarten? Offenbar den echten und rechten,
in seiner ganzen widernatürlichen Ungeheuerlichkeit doch mindestens consequenten Solipsismus.
Also ein einziges vorstellendes Subject, aus dessen Vorstellungen das Weltall besteht. Aber weit gefehlt!”
Inderdaad,… weit gefehlt!
Wijl Liebmann op de volgende pagg. al evenmin begrijpt, dat, voor Berkeley gelijk in waarheid, de objecten alleszins, de subjecten echter geenszins immanent, van mogelike waarneming afhankelik, bestaan, waant Liebmann, dat Berkeley evenals de objecten, ook de (andere) subjecten immanent had moeten achten, slechts
zijn „voorstelling”, „ein subjectives Gedankengespinnst, eine Chimäre.”29
Dit wanbegrip geeft echter een Liebmann niet het recht tot de schandelike insinuatie tegen de filosoof Berkeley, op p. 30 en 31, als zoude theologiese „Absicht” hem tot zijn gewaande „inconsequentie” hebben geleid: „Aber diese Consequenz scheut unser Bischof wohl weniger aus logischen als aus theologischen
Bedenken. Deshalb umgeht er sie; deshalb verstopft er die Lücken seiner Philosophie
mit einigen Reminiscenzen seines gesunden Menschenverstandes und der landesüblichen
Religion.” Berkeley, die het verschil zo scherp mogelik formuleert en demonstreert, in één zinnetje reeds,
waarin heel de kennistheoretiese weerlegging [353]van het materialisme (speciaal het „immanente” van Ziehen-Avenarius, Wahle, Bergson c.s.) ligt opgesloten:
S. 135: „that a spirit has been shewn to be the only substance or support wherein unthinking
beings or ideas can exist; but that this substance, which supports or perceives ideas should itself be an idea or like an idea is evidently
absurd.”
De „Three Dialogues” geven de afdoende weerlegging van de (door Hylas aan Philonous verweten) Subjekten-loochening, p. 328/9. Men leze zelf dit betoog, dat eindigt met
de conclusie: „There is therefore upon the whole no parity of case between Spirit and Matter.”
Wanneer nu Liebmann, met zijn „anthropologischen (empirischen) Materialismus”—„das Bewusstsein … die specifische Energie des Denkorgans” noemt in „Gehirn und Geist”, een van a tot z realisties artikel, dat zelfs de mogelikheid openhoudt (p. 526)
als zoude das Gehirn … Ding an sich zijn van de geest als Erscheinung—i. pl. v. omgekeerd—en op p. 551 schrijft: „Die Natur hat sich im menschlichen Gehirn ein automaton materiale logicum erzeugt. Von selbst, d.h. mit causaler Naturnothwendigkeit, hat sich innerhalb unseres Schädels
als physische Gedankenfabrik jenes räthselhaftcomplicirte System mikroskopisch feiner,
zahlloser Nervenzellen, Knoten und Fasern entwickelt” … enz. enz., kortom, in zijn metaphysica de kritiek als een soort paradepaard op
stal zet (zie het krities-bedoeld „voorbehoud” van p. 266), om rustig een realisties
muildier te gaan berijden en dan ook Du Bois-Reymond’s en Griesinger’s zuiver materialisties ignorabimus aanvaardt (pp. 464 en 533, 536), wanneer deze geenszins geringe maar allerminst geniale
denker, deze Schopenhauer in ’t klein, durft spotten van „den brittischen Philosophen” dat „deren Denken ja meistentheils nur für die zwei Dimensionen der Länge und Breite Sinn
zu haben pflegt, während ihnen die dritte Denkdimension, nämlich die Höhe oder [354]Tiefe, in der Regel unzugänglich bleibt”, dan is dit slechts een der vele tegen Liebmann pleitende gevolgen van het feit, dat een Berkeley en een Hume voor hem in hun eigenlike hoogte of diepte ontoegankelik zijn gebleven.
39: p. 94 en p. 96. Het schijnt mij, achteraf, onnodig, Rée nog in extenso te behandelen. Men leze hem zelf—bij wijze van vuurproef.
De p. 94 bedoelde „consequenties” vindt men §§ 38–40 en heel caput III „Die Philosophie Kants”.
Pas wie tegen dit eerlik, nuchter, geestig en cynies gezond-verstand, vrij van alle
phraseologie, van alle vertoon van diepzinnigheid of geleerdheid, bestand is gebleken,
kan zich waarlik het materie-realisme en empirisme te boven weten.
Hoeveel sympathieker en groter is hij, die de dwaasheid van onbegrepen wijsheid zonder
vrees of blaam bestrijdt als dwaasheid, dan wie ze zonder zelfrespekt inhaalt en viert
als wijsheid. Had deze scherpe, rücksichtslose anti-dogmaticus, met zijn mooie brutale oprechtheid maar de voorlichting gevonden
die hem geholpen had uit zijn naief-realistiese „regressus in infinitum” (§§ 6, 8 en 9 van zijn „Materie”), uit zijn waarlik „traurige Konsequenz” van het „Idealisme”, uit zijn „Antinomie” (§9 van zijn „Erkenntnistheorie”)!—Zijn Ré(e)alisme moest precies zó te keer gaan tegen Kant („Kant war kein Denker”), tegen Spinoza (zijn God „nicht ernst gemeint”), tegen Schopenhauer (vgk. § 118 „Das intellektuelle Gewissen”).—En hoeveel zedeliker is zijn anti-zedelikheid, hoeveel edeler dat opstandig penetrant
pessimisme,—soms heerlik raak, soms heerlik mis—, dan al dat kwispelstaartende zalvende
kanseloptimisme.
Wat Erich Adickes betreft (zie bl. 96), zijn krities vertoog „Kant contra Haeckel, Erkenntnistheorie gegen naturwissenschaftlichen Dogmatismus” verdient een amenderend aanhangsel: „Kant contra [355]Adickes”! Want precies zo ver Adickes van Kant afwijkt, deels onbewust (in zijn resten van Lockianisme gelijk in zijn individualiserend
voorstellings-idealisme, dat niet inziet, hoe juist Kant’s éne empiriese ruimte identiek is met de ruimte der natuurwetenschap en van de natuurwetenschappelike
kosmos) deels bewust (waar dit misverstand hem noopt tot het geloof aan een oneindige
„transcendente ruimte”, met een „oneindig aantal” transcendente „krachtcentra”), precies
zo ver denkt hij zelf dogmaties en precies zo ver blijft zijn „Widerlegung des Materialismus” (Hoofdstuk II, te voren in de „Kantstudien” verschenen) materialisties en zijn „Der wahre Monismus” (III) dualisties, trots de onomwonden monistiese belijdenis van zijn voorrede: „Ich kann ebensowenig wie er [Haeckel] an einen persönlichen ausserweltlichen Gott, an eine Schöpfung der Welt durch ihn,
an ein vom Körper getrenntes immaterielles Seelenwesen glauben; ich nehme wie Haeckel
einen lückenlosen allumfassenden Kausalzusammenhang, auch auf geistigem Gebiet, und
eine natürliche ununterbrochene Entwicklung von der anorganischen Welt zur organischen
und in dieser hinauf bis zum Menschen (diesen eingerechnet!) an. Auch ich behaupte,
dass die Philosophie nicht gegen die Thatsachen der Naturwissenschaft verstossen darf, sondern dieselben, ohne an ihnen zu drehn
oder zu deuteln, ihren Systemen zu Grunde legen muss.”
Wat nu „Kant contra Adickes” nog in’t midden zou moeten brengen? In korte trekken het volgende. Van de „Widerlegung des Materialismus” zal noch de eerste Abschnitt: „Unfähigkeit des Materialismus, die Existenz des Psychischen zu erklären”, noch de tweede: „Absurdität des Materialismus, da die Materie nur unsere Vorstellung ist” veel materialisten bekeren. De eerste niet, wijl deze faalt tegenover het psycho-physies
materialisme [356](het materie-realisties parallelisme), ook bij Haeckel telkens opduikend, de leer der stofbezieling, die bewustzijn („Gedächtnis”) als algemene oorspronkelike eigenschap of „Funktion” aan de (al of niet georganiseerde) materie toekent. Want dit epiphaenomenalisme
hoeft geen enkele dualistiese inbreuk op „das Energiegesetz” (p. 32 ss.) toe te laten, noch „die Existenz des Psychischen zu erklären”. Haeckel en de zijnen kunnen en zullen zich dus daarachter verschansen en zijn het geheel
met Adickes (p. 8) eens: „Der materialistische Standpunkt wird erst da verlassen (dann aber auch sofort und
grundsätzlich), wo die Materie als denkend oder empfindend gedacht wird oder wenigstens
als mit Innenzuständen versehn, die sich in allmählicher gesetzmässiger Entwicklung
zum Empfinden und Denken erheben.” Daartegenover zou Kant moeten opmerken, dat „denkende of gewaarwordende materie” juist typies-materialisties gedacht is,30 niets minder materialisties en niets minder zinrijk dan het omgekeerde, b.v. een
weegbare gewaarwording of een gele gedachte. Zo zullen dan Haeckel en de zijnen hun eigen waarnemingsleer bij Adickes herkennen: Aetherschwingungen „erscheinen in unserm Bewusstsein als Leuchten” (p. 25), het bewustzijn „spiegelt” Molekularbewegungen „nicht als Bewegungen, sondern als Wärmeempfindungen ab” (p. 33) en als Adickes zegt op p. 30: „Wie es möglich ist, dass die vom Phosphor ausgestrahlte Bewegung mir als Leuchten, d.h. als Bewusstseinszustand, als Empfindung erscheint: das will ich
ja gerade wissen.”, zullen zij volmondig antwoorden: „Ich auch!” Zo zal bij pp. 31–33 de psycho-physiese materialist eensdeels kunnen toegeven, dat
physies en psychies „etwas [357]toto genere [elders „toto coelo”] Verschiedenes” zijn en anderdeels, wijl de kenniskritiese fundering van het verschil hier ontbreekt,
dit voelen als een dualisties dogma, waartegen zijn monisties instinkt zich niet zonder
recht verzet.—Maar dan komt die 2e Abschnitt, die ’t reeds door bovengeciteerd opschrift verbruit bij materialist en.… idealist,
want de materie is nu eenmaal niet „nur unsere Vorstellung”, laat staan, als op p. 37, „nur in meinem Bewusstsein” of „nur meine Vorstellung”, zo min als voor Kant ruimte en tijd „blosse Vorstellungsformen” zijn (p. 37) en even onjuist en verwarrend is „die neue These”: „die Materie.… existiert nur als Bewusstseinszustand” (p. 35), aangezien de materie in ’t geheel geen bewustzijnstoestand is (iets konkreets, onruimteliks), maar abstrakt geheel van mogelike bewustzijnsinhouden, mogelik, niet voor enig individu, maar voor het universele subjekt der natuur. En
deze echte, Kantiaanse, immanentie der materie, der objecten, hun afhankelikheid van
vooronderstelde subjectiviteit, is nu weer geenszins „das Grunddogma des Idealismus” (p. 37), immers in ’t geheel geen „dogma”, maar exakt te bewijzen kennistheoreties
feit.—Zo komt dan Adickes er toe, bevangen gebleven in de oude, speciaal bij Hartmann door mij in de tekst afgewezen infra-kantiaanse tegenstelling: individueel—transcendent,
te zeggen op p. 38: „Dies Ding an sich ist räumlich und zeitlich bestimmt; Raum, Zeit und Bewegung sind
also nicht nur unsere Vorstellungsweisen, sondern haben auch transcendente Gültigkeit: darin weiche ich von Kant ab und nähere mich dem naturwissenschaftlichen
Realismus.” Ergo blijft Adickes zelf steken in de verdubbeling van het ruimte-dogmatisme, de „Meinung, dass unsere räumliche Welt die Rekonstruktion einer extramentalen räumlichen Welt ist, keine völlige Neuschöpfung.” (p. 43), voor ons even zinledig als de mening, dat unsere Farbenwelt die Rekonstruktion [358]einer extramentalen Farbenwelt zou zijn. Is reeds deze „extramentale”, sc. transcendente, „Raum” een onding, door Adickes ten onrechte aanvaard „weil das so entstehende Weltbild mir weniger Schwierigkeiten zu bieten scheint als
die andern” (p. 46), hoe verderfelik dit misverstandsdogmatisme werkt, blijkt al op p. 47, waar
Adickes zegt, fest te glauben „dass im extramentalen Raum an derselben Stelle [n.b.!], an welche
in meinem Bewusstseinsraum die Bank von mir gesetzt wurde, ein ihr entsprechendes
[?!] Ding an sich vorhanden war”, een verdubbeling, in z’n onmogelikheid door mijn geschrift naar ik hoop voldoende
gedemonstreerd en in Adickes’ metaphysica ad absurdum geleid door z’n eigen consequentie, een soort psycho-physies kracht-materialisme
(of energetisme) à la v. Nägeli, met een „Innenseite” en een „Aussenseite” van een niet nader aan te geven „Ding” of „Vorgang” à la Spencer’s „inner and outer faces of the same change” en een „Weltbild” als volgt (p. 62): „Der unendliche Raum [door Kant weerlegd onding] ist erfüllt von unendlich vielen [ook al door Kant weerlegd; een oneindig aantal dingen is onbestaanbaar, want een oneindig aantal is
groter dan elk bepaald aantal, vgk. daarover, voortreffelik, „Geist und Materie” II pp. 221–230, van Thiele’s degelik-populaire warmovertuigde propagator Paul Apel.31] Kraftcentren”, die „Träger von Innenzuständen” zijn—en aangezien [359]nu die Kraftcentren ruimtelik zijn gedacht, krijgen we hier ook plaatselike (?) Innenzustände! Wat al onklaarheid, culminerend op bl. 67 in „eine doppelte Reihe von Vorgängen” (het realisme t.a.v. ruimtedingen blijft altijd min of meer dualisties: dat de Innenseite „das eigentlich Bedeutungsvolle”, „das tiefste Wesen der Welt” is, berust op subjectieve waardering, niet op het kennistheoreties bewijs, dat alleen
het geestelike konkreet bestaat), waarbij in de physiese reeks telkens de hersenen, en alleen deze (niet der Hörapparat, die motorischen Nerven, Muskelgruppen, Bewegungsvorgänge, etc. etc), vervangen worden door.… „das Ding an sich des Gehirns”! Een waarlik ongehoorde μεταβασις εἰς ἀλλο γενος! En hoe denkt Adickes zich eigenlik die verhouding van het psychiese tot die transcendente ruimte, in verband
met de bij ervaring gegeven, door Adickes zelf op bl. 44 uitgesproken („Denn wie könnte etwas Psychisches ausgedehnt, im Raum neben einander sein!”) onruimtelikheid van het geestelike? Want zijn half materialisties, half Spinozisties „monisme” heeft
alvast drieërlei: „Krachtcentra” in een transcendente ruimte met een Aussenseite in de empiriese ruimte (Körper) en een Innenseite van deze transcendent-ruimtelike dingen, die niettemin.… geheel onruimtelik blijkt!
Verbijsterend wordt die onklaarheid, als op bl. 94 zulk een Kraftcentrum „sich an irgend einer Stelle des Gehirns befindet, einen Teil der materiellen Erscheinungswelt
bildet”!—Voorwaar, zolang Kant’s kenniskritiek blijft leven zullen ook die vermetele mannen van bl. 88 niet uitsterven,
die niet alleen „meinen”, maar zelfs tonen, „allen Schwierigkeiten [360]am besten zu entgehn [ik zou zeggen zu entkommen], indem sie der nicht-geistigen Welt einfach [?] das selbständige Dasein
absprechen”, d.w.z. abdemonstrieren. Maar tot dit zuiver immaterialisties monisme dringt Adickes niet door en tegenover Haeckel wordt hij op bl. 95 zelfs de mindere, waar hij schrijft: „Haeckel bedarf des Glaubens an Unsterblichkeit nicht, sein Gemüt stellt Forderungen
anderer Art. Gut! mag er seine Wege gehn; aber warum will er andere abhalten, die ihren zu wandeln? Was hat ihn zum Glaubensrichter und Seelsorger gesetzt?” etc. Want voor Haeckel is zijn waarheidsdrang afdoende verklaring en rechtvaardiging: immers voor hem is de onsterfelikheid nu
eenmaal niet, of eerst indirekt, een kwestie van Herz en Gemüt, een (al of niet!) „schöner Traum”, gelijk voor Adickes, maar allereerst zaak van verstandelike mogelikheids- en werkelikheidsoverweging;
hij bestrijdt ze dus, om met Adickes te spreken (p. 97), „in der besten Absicht und in der festen Überzeugung, dass die ganze Wahrheit auf seiner Seite ist.”
In deze geest ongeveer zou „Kant contra Adickes” zich moeten keren tegen Adickes’ „Kant contra Haeckel”.
40: p. 99. Het gaat trouwens precies zo met de empiristiese (iets anders dan empiriese)
„verklaring” van het zedelike, van het plichts-besef. Voor alle specifiek-zedelik-bedoelde
qualificatie: edel—gemeen (en alle varianten en graden) is weer het zedelik bewustzijn
het logiese prius, dat noch uit z’n toepassing, noch uit niet-zedelike „ervaring” kan worden „afgeleid”.
Al heeft zich dus het autonome zedelik oordeel nòg zo heteronoom „ontwikkeld” uit
maatschappelik-nuttige dwang en drang en goden-geboden en „associaties”, verworven,
geërfd en instinctief-kategories geworden in de gemeenschaps-struggle for life (zie
Rée’s Entstehung des Gewissens) en al zijn de woorden van het „zedelike” ook oorspronkelik alle niet-zedelik geweest,
klassewoorden als [361]bovengenoemde, of aesthetiese, zinnelike of utilitaire termen (een heerlike bron van
diepe volkskarakterkunde wordt hier de Taal!)—zonder specifieke zedelikheid als prius
kan daaruit geen greintje „zedelik” gevoel, tegenover zichzelf en anderen, met z’n
eigen reacties: „slecht” en „goed”, („schunnig”, „ordinair”, „vies”, „karakterloos”
en „waardig”, „heldhaftig”, „grootmoedig” enz.) noch ontstaan noch zich handhaven
tegen wil en dank, tegen de theoretiese bewering in, dat dit alles zou moeten verdwijnen,
wanneer het klare weten van utilitaire „oorsprong” en „strekking” en van „natuurnoodwendigheid”
de „illusie” van plicht en verantwoordelikheid maar eenmaal hebben gebroken,… zich
handhaven ook bij een Rée en een Nietzsche zelf,—die zich wel terdege „autonoom”, en niet anoom, gebonden, bleven voelen,—dat spreekt op elk van hun eerlike, fiere, karaktervaste bladzijden—,
aan hun eigen zedelik oordeel en plichtsbesef, dat hen veile zelfverzaking doet verafschuwen
en ver „beneden” zich weten trots al haar mogelike „nuttigheid”, ’t zij bij eigen
gevaarlike waarheden (gesteld eens dat deze buiten kijf waren), ’t zij bij anderer
verderfelike dogma’s—en ook voor hen overtuigingstrouw intra en extra muros maakt
tot onontkoombare, zelfopgelegde, als vanzelfsprekend aanvaarde, plicht, waarvan wij niet willen afwijken, neen, maar ook niet mogen afwijken per nos ipsos, „van” eigen zedelik oordeel, tegenover de vele morele adiaphora, waarvan wij eveneens
niet willen afwijken, al voelen wij terdege, dit wel van ons zelf te mogen, d.w.z. dit te kunnen doen zonder afkeuring, verachting of verontwaardiging van ons
zelf jegens ons zelf te duchten te hebben.
Is het niet aldus, bij u allen, gij relativisten, utilisten, marxisten, amoralisten,
evolutionisten en ook gij, principiële dogmatici en heteronome theologen (maar alle heteronomie is verkapte, getrapte autonomie) en hoe gij u verder moogt noemen, zonder nochtans op te houden, eenvoudig zedelike wezens te zijn: onderworpen [362]aan de ene eeuwige algemene geesteswettelikheid van het zedelik reageervermogen, zo goed als van het logies denken en het ruimtelik waarnemen, het muzikaal of, algemeen, kunstzinnig gevoel, en het tijdelik bewustzijn.
Ginds en dan wordt als doodzonde beschouwd, of doemwaardige leugen, of verfoeilike
gruwel, wat hier en tans als heilige plicht, of hoogste waarheid, of opperste schoonheid
geldt.
In concretis oneindige verscheidenheid van tegenstelling en ontwikkeling alom, alles
nochtans beheerst door één en hetzelfde nooit geworden, nooit zich wijzigend Stelsel
van Wetten. Παντα ῥει, παν μενει.
(Mooi en juist Riehl, D. ph. Krit. II p. 13 en III p. 75).
De sociologie moge dan ook de belangrijkste hulpwetenschap der ethica zijn, de ethica
zelf is evenmin sociologie als de logica; zij is evenmin „science des moeurs” (Lévy-Bruhl c.s.) als de logica kennis der wetenschappen is, en heeft evenveel met klassemoraal
te maken als de logica met klassewetenschap. Anderzijds wil zij evenmin „eine Richtschnur für das Handeln liefern” (Bruno Bauch, Ethik, p. 215, 241) als de logica een richtsnoer voor het denken; zij zou tevreden zijn
als zij de wetten van het zedelik bewustzijn had gevonden, gelijk de logica de wetten
van het denken.—De zuivere ethica is even vrij van naturalismen en supra-naturalismen,
even exakt, empiries, algemeen geldig en autonoom als de zuivere logica. Haar enig
gebrek is, dat zij nog niet bestaat. „Die Gesetze und Elemente des sittlichen Bewusstseins” wachten nog op hun schrijver.
(Grondvestend Heymans, Die Methode der Ethik, in Vjschr. f. wissensch. Philosophie IV).
41: p. 100. Daar juist (inmiddels ruim een jaar geleden) is verschenen: „Erkenntnistheorie und Naturwissenschaft”, de lezing, door Osw. Külpe gehouden [363]op 19 Sept. 1910 ter 82e Versammlung Deutscher Naturforscher und Aerzte in Königsberg, een zeer „zeitgemässe” principiële verklaring, die ongetwijfeld de belangstelling zal vinden, die ze als
zodanig verdient, al interesseert ons heel die „Kontroverse” tussen Külpe’s realisme en het in de grond niet minder realistiese „idealisme” waartegen het niet
zonder recht zich keert, slechts voor zoverre de leer van een Kant of een Berkeley (van weerszijden) daarin betrokken wordt.
Uitstekend is, wat hij schrijft over „die transzendentale Methode der Erkenntnistheorie”; zo op p. 40, dat voor haar Voraussetzung is, „was sich in der Wissenschaft selbst als grundlegend erweist” en op p. 7, hoe haar taak bestaat „in der systematischen Herauslösung der unentbehrlichen Voraussetzungen aus der Wissenschaft,
in der sie wirksam sind.” Dus: „eine unmittelbare Analyse des wissenschaftlichen Tatbestandes” is nodig „um die in der Wissenschaft geltenden Prinzipien zu entdecken.” Dat hij echter op diezelfde bladzij zegt: „Aber ein solches aufsteigendes Verfahren der transzendentalen Methode entbehrt noch immer der umfassenderen Begründung
und spezielleren Durchbildung.” is slechts een bewijs te meer, dat Heymans’ „Gesetze und Elemente”, diens („analytische”) methode en diens resultaten, hem onbekend zijn gebleven.
Ten aanzien van Kant’s „Phaenomenalismus” is hij ook hier nog bevangen in een algehele misvatting, die georiënteerd is aan,
en zich terecht richt tegen, het gewaarwordings „idealisme” der bewustzijnsmaterialisten:
Zijn „Setzung von Realem” is op de keper beschouwd niets anders dan Objectivering en zijn „naturwissenschaftlicher Realismus” niets dan Kant’s … „empirischer Realismus”, waarbij Külpe echter het subjekt der natuur, en dus de immanentie juist der objekten, miskent:
„Der Phänomenalismus, in klassischer Form durch [364]Kant vertreten, lehnt eine positive Beantwortung der beiden letzten Fragen ab” te weten: „Wie ist die Setzung von Realem möglich?” en „Ist eine Bestimmung von Realem zulässig?” (pp. 10–11). Hier zijn we reeds midden in Külpe’s verwarring. Want Kant fundeert en bepaalt juist de objectieve realiteit, in plaats van die te loochenen
of te betwijfelen! En zelfs de „Darlegung der Kriterien, welche die realen Objekte auszeichnen”, door Külpe van de toekomst gevraagd, is reeds geleverd door Kant in zijn „Bedingungen möglicher Erfahrung”!
Külpe’s objektivering zoekt, wat onafhankelik is „von uns”, „von dem ganzen erfahrenden Subjekt” (p. 13), een vage, van ’t spoor brengende term, die tot de subjectiviteit a.z.,
het Bewusstsein überhaupt, niet blijkt te reiken. Dat verwarrende woordgebruik! „Erfahrung ist in keinem ihrer für sich gegebenen Bestandteile etwas schlechthin Reales” zegt p. 20, en bedoelt de onloochenbare (Kantiaanse) waarheid: individueel beleven
is niet (Kantiaanse) „Erfahrung”, is niet … iets objectiefs.—Het éne grote Kantiaanse begrip, dat Külpe ontbreekt (en dat wel blijkens de negéring of zelfs bespotting, die het gewoonlik
ondervindt, héél moeilik schijnt te zijn), is dat van de kennistheoretiese „mogelikheid”: („mögliche Erfahrung”)—en haar subjekt!32
[365]
Külpe heeft groot gelijk (pp. 20/21) „die empirischen Gesetzmässigkeiten der Naturwissenschaft”… „sind keine Beziehungen
zwischen Sinnesinhalten”, „Sinnesinhalte haben keine meilenweiten Abstände und keine Lichtgeschwindigkeit, sie
atmen und wachsen nicht” enz. enz. Of op p. 9: „Die Planeten sind keine Empfindungen oder Komplexe von solchen und die chemischen
Elemente lassen sich ebensowenig mit den Inhalten unserer Sinneswahrnehmung zur Deckung
bringen.”—Het is zelfs jammer, dat er nog „idealisten” zijn, tot wie de Külpe’s zulke dingen kunnen en moeten zeggen en die zich niet ontzien, „das grosse Wort von der Welt [366]als unserer Vorstellung gelassen auszusprechen” (p. 37).—Met Külpe, zij het op andere (immers niet alleen empiries-realistiese, maar ook transcendentaal-idealistiese) gronden, kom ik op tegen het ijdel schermen met dit grote woord. Als het schijn-idealisties
imitatorum pecus (ook ten onzent) Schopenhauer napapegaait: „Die Welt ist meine Vorstellung”, zondigt het 3 maal in énen tegen de kenniskritiek en tegen Schopenhauer’s wijsgerige bedoeling:
1. Die „Welt” is niet de wereld (niet de werkelikheid, maar haar phaenomeen, de natuur);
2. die „Vorstellung” is geen voorstelling (heeft met wiens voorstelling ook omtrent de wereld niets te
maken, maar is mogelike waarnemings- of kennis-inhoud);
3. dat „meine” is niet van mij (of u; noch ik noch énig individu is subjekt der natuur).
Ik heb in de tekst uitvoerig—en zo duidelik mogelik—uitééngezet, dat de objekten geenszins
individuele bewustzijnstoestanden zijn, maar mogelijke waarnemingsinhouden („Sinnesinhalte”); dat de objectieve, ruimtelike wereld „eine von Sinneswahrnehmung und Verstandestätigkeit unabhängig bestehende Welt” (p. 39) is, als men bedoelt, de Sinneswahrnehmung und Verstandestätigkeit van welk individu ook, maar dat deze wereld (dus ook die der „Energie”, der „Elektronen und Moleküle”, het heelal der astronomie zowel als het rijk der chemie) geheel en al afhankelik is van möglicher „Sinneswahrnehmung und Verstandestätigkeit”, louter een systeem van betrokkenheden op het subjekt der natuur.—Besluit dus p.
34: „dass hier [in den Realwissenschaften] eine grosse Mannigfaltigkeit von Realisierungen
ausgeübt wird, die die phänomenalistischen Schranken rücksichtslos durchbrechen”, dan begrijpen wij tans, dat hier nergens de echte phänomenalistischen Schranken doorbroken worden. Uw „realiseren” en dat der ervaringswetenschappen, is slechts objectiveren, nooit en nergens transcenderen.—En objectiveren doet [367]elk verstandig, altans elk Kantiaans, phaenomenalist.—„Nur wer an die Bestimmbarkeit einer realen Natur glaubt” (p. 38)… maar bij u wil „real” zeggen „objectiv”… en wie gelooft daaraan dan niet?
„Der Konszientialismus und Phänomenalismus haben ihre Mission mehr als erfüllt”, zegt p. 39. Külpe zelf is een sprekend bewijs van het tegendeel.—Want ook zijn natuur-realisme blijft
een dogmaties-metaphysies objectivisme, reeds wijl het objectieve voor hem de werkelikheid
betekent—en dus… dit objectieve weer als de (transcendente) oorzaak der gewaarwordingen moet worden gedacht—al mijdt Külpe, nourri dans le sérail, behoedzaam deze term, en naar hij wil doen voorkomen zelfs deze opvatting, die de
schijn zou wekken „als wenn sich aus den subjectiven Wirkungen auf die Beschaffenheit der objektiven
Ursachen schliessen liesse” (p. 24). Dies spreekt hij zelf van „die erzwingenden Faktoren” (der „erzwungenen Relationen der Sinnesinhalte”) en van (de „Naturobjekte” als) „die Existenzbedingungen für die realisierten Beziehungen, die aufgenötigten Veränderungen
in der Bewusstseinswirklichkeit.” „Das ist es, was wir meinen, wenn wir sie als deren Träger bezeichnen.”! (pp. 27–28). Voortaan gewaagt hij dus van „adäquaten Trägern” … als hij die bovengenoemde „objektiven Ursachen” der individuele ervaringen bedoelt!—Deze nu hebben als zodanig voor hem de physiese (objectieve) eigenschappen.—Maar er „bleibt freilich ein Spielraum für die Bestimmung dieser Träger”, we hebben geen volledige objektenkennis, zodat „das Ziel der Realisierung in der Unendlichkeit liegt” (p. 28) en dus … mag de metaphysica op die Spielraum zich vermaken! Dat de echte metaphysica juist van de objektseigenschappen en van heel het terrein der natuurobjekten
heeft af te blijven, uitsluitend geldt voor en zich bezig houdt met, het transobjektieve, met het Reale of Substratum der objekten, met de oorzaken dus en niet met de derivaten onzer [368]gewaarwordingen, en dat dan ook een metaphysiese theorie als b.v. het Psychisme, ’t
zij van Fechner of Berkeley, van Schopenhauer of van Heymans, heel iets anders is dan uw naturalistiese Lückenbüsser, dan uw nog-niet-natuurwetenschappelik asylum ignorantiae,—van dat alles zou uw Naturalisme alleen door kennisleerverdieping begrip en inzicht
kunnen krijgen.—Mocht het Külpe alsnog gelukken, het terrein der kennisleer zelf even goed te leren kennen, als hij
het mooi heeft afgebakend van dat der natuurwetenschap, zo in zijn slotzin, die ik
met instemming citeer:
„Dort ist die Natur der Gegenstand, hier die Wissenschaft von ihr; Erkenntnis wird
dort geschaffen, hier bloss begriffen.”
Aan Külpe na verwant is de hem opgedragen „Einführung in die Erkenntnistheorie” van Prof. Dr. August Messer, wiens zich „Kritischer Realismus” noemend materie-realisme niet inziet, hoe het onverbiddelik, juist ten aanzien van
die „objectiven Reize” (p. 58), als een „das Bewusstsein selbst Bedingendes” (Stumpf), impliceert „die naive Ansicht, dass die Wahrnehmung ein lediglich passives Aufnehmen und Abspiegeln
der Dinge sei”, trots de „gewisse Aktivität”, die aan de gewaarwording wordt toegekend, noch inziet hoe de ware tegenstelling—productie
of reproductie—miskend wordt door de bejegening van het „rein subjectiv” der Idealisten met een „Es liegt ja doch nicht in unserem Belieben.…” etc. (p. 59).—Zo strijdt hij tegen de windmolens van „Der subjective Idealismus” (Hoofdstuk 5), een leer, die geen objekten, maar slechts voorstellingen van objekten
zou erkennen (staaltje: „Es existiert nicht Sonne und Mond, nicht Deutschland und Amerika, nicht Kaiser und
Papst, auch nicht das Papier, auf dem ich hier schreibe, und nicht meine Hand, die
da schreibt, sondern nur meine Vorstellung von allem dem ist wirklich.” p. 67. Zulk een rampzalig „idealist”, als Messer en consorten telkens te [369]pakken hebben, kan ik maar nooit te zien krijgen) en dicht aan de werkelike, echte
bewustzijnsimmanentie van al het gegevene, aan het „innerhalb unseres Bewusstseins” (p. 74) de fout toe, „dass wir uns das Bewusstsein als räumliche Sphäre versinnlichten”, al krabbelt hij weer half terug door later (p. 84) te gewagen van „jener sozusagen [!] räumlichen Auffassung des Bewusstseins”!—Ook door Messer wordt het „Bewusstsein überhaupt” evenmin begrepen, als de daarvan afhankelike kennistheoretiese „mogelikheid”; het
wordt misduid tot subjekt van „alles, was Gegenstand unseres Denkens und Wissens werden kann” (p. 80), waardoor elk inzicht onmogelik wordt, hoe wèl de natuur, maar geenszins de geest afhankelik is van het subject van mogelike waarneming, zodat wij t.o.v. „den Unterschied zwischen Psychischem und Physischem” (ibid.) het dualisties of materialisties realisme van een Messer of een Stumpf minder „gelijk geven” dan wel weerleggen en daarmee verstoren Messer’s vredige waan, dat trots die „subjectiviteit” der objecten, die afhankelikheid van
het „Bewusstsein überhaupt” .… „im Grunde alles beim alten bleibt; denn im wirklichen Denken werden wir jenes ‚Vorzeichen’,
da es ja allen Gegenständen zukommen soll und mithin zu ihrer Unterscheidung nichts
beiträgt, einfach weglassen, und wir sind dann wieder beim Realismus.” (p. 80/81). Denk- en voorstellings-„idealisten” moeten zich dat „wir” laten welgevallen, Rickert en Münsterberg en Natorp, zo goed als heel het idealisties-vertaalde, zich „immanent” of „empiriokrities” (bij Verworn zelfs „Psychomonismus”!) noemende materialisme,—wij blijven er buiten!
Een mislukking, soortgelijk en geestverwant aan die van Külpe, is ook Messer’s kritiek op Kant, zijn „Kritik des Phänomenalismus” (Hoofdstuk 6, § 2) en daarbij zijn aanval op Kant’s „Problemstellung selbst”, waaromtrent hier de vermelding volsta, dat de meetkunde [370]voor Messer weer eens analyties is, op vrije definities berust: „In letzter Linie gründet sie also doch auf dem Satz des Widerspruchs”!
En wat ten slotte de laatst-behandelde richting betreft, „Der transzendental-logische Idealismus” (Hoofdstuk 7) speciaal van Cohen, Messer voelt zelf blijkbaar (p. 112/3 jo. 195) wel, dat deze eigenlik buiten zijn denkbereik ligt. Op p. 111 b.v. vergeet
hij al na enkele regels, dat het subjekt der natuur een (inderdaad even „abstrakt”
als „onwerkelik”) „unpersönliches Bewusstsein” is, in plaats van „die ionischen Naturphilosophen und Aristoteles, Ptolemäus und Kopernikus, Galilei
und Newton”, het universele subjekt immers van die onhandelbare „waarnemingsmogelikheden”, waartoe
Röntgenstralen en radium wel ter dege behoorden, ook „ehe sie entdeckt wurden” (p. 112), dit subjekt, dat het logiese prius is en blijft van de natuurdingen, die
dus evenmin „Begriffe” zijn (wat we hartgrondig „toegeven”) als „an sich existierende Realitäten” (p. 112), onverschillig of „die Denkweise unserer Naturforscher” dat „transcendentale” prius van hun objekten en derzelver immanentie bij uitzondering
eens bereikt en belijdt dan wel naar de trant verwaarloost en verloochent.
Messer kan dus evenmin zijn lezers als zich zelf het dogmaties realisme te boven brengen.
Ja, het fundamentele kennisleer-probleem, de anti-dogmatiese vraag naar recht en oorsprong juist van de synthetiese „Voraussetzungen” aller wetenschap, wordt door Messer’s vrijwel vóórkantiese onverdrotenheid totaal verdonkeremaand (vgk. nog pp. 36–39,
b.v. dat onvergeeflike „nur eine Voraussetzung” van p. 38 en „Wir mussen darum voraussetzen.…” van p. 130!). Zulk een „Inleiding” (in de Vjschr. f. wissensch. Philosophie u. Soziologie geprezen als „die beste einführende Schrift in die Erkenntnistheorie, die Ref. kennt”) is dan ook gevaarliker dan geen inleiding, te meer wanneer „sie noch durch grosse [371]Klarheit und Übersichtlichkeit hervorragt” en door echt-wetenschappelike eenvoud en waarheidsliefde sympathie wekt.
42: p. 106. „Das Problem des Wirkens und die monistische Weltanschauung.”.
W. is een type van het dualisties realisme, dat gedoemd is vóór Kant te blijven staan,—met al de problemen en onoplosbaarheden van een filosoferend niet-filosoof.
Tegen psychisme en monisme (en dus tegen de krities-parallelistiese bestrijding van
de Wechselwirkung, van „influxus” tussen physis en psyche), vooral tegen de object-immanentie, vinden
we hier het kenmerkend common-sense-misverstand. (Vgk. de noot, p. 63 en 64:… „dass die Naturwissenschaft sich bloss [!] mit Erscheinungen im Kantischen Sinne beschäftige” … „diese Interpretation ist eine gänzlich irrige; sie ist eine Verdrehung des wahren
Sinnes der naturwissenschaftlichen Forschung” … „Denn die Atome und ihre Bewegungen, die der Naturforscher den Erscheinungen als ihre
[!] Ursache zu Grunde legt, sind ja keine [!] Erscheinungen, keine Thatsachen der
Erfahrung, sondern gehören zur transcendenten, in der Erfahrung nicht gegebenen, sondern mit ihr kausal zusammenhängenden Sphäre
des unabhängig vom Bewusstsein Seienden.” enz. enz., met passende verwijzing naar Hartmann’s Kategorienlehre).
Er zijn 2 soort substanties, atomen en zielen. Verhouding?—„Wechselwirkung” … met ongeldigheid van het Prinzip der Erhaltung der Energie… en „intensives” (statt „extensives”) Wirken der Atome … („die Intensivität ist jedem Wirken” … ook „als” het extensieve er „bij komt” … „eigentümlich”) … een soort „Innerlichkeit”, die toch zuiver ruimtelik, plaatselik in die atoomsystemen gedacht is: (p. 143)
„Auf Grund dieser Beziehung [sc. rein intensiver Natur, van ziel tot hersenen] wird im betreffenden dynamischen System der Atome … eine bestimmte Veränderung hervorgerufen, welche nunmehr durch die Wechselwirkung der [372]Atome … in der Form einer bestimmt gearteten Bewegung sich weiter fortsetzt.”
Al uw intensiteit helpt u dus geen zier. En de atomen zijn „die materielle Grundlage” für das Seelenleben!—En die psychiese Substantie ontstaat en vergaat, en leeft „in innigem Zusammenhang mit dem organischen Körper” (wiens atomen onvergankelik zijn), welk ontstaan en te niet gaan hem een van zijn
talrijke, dogmatiese, „ignorabimus” ontlokt.
Dualisties vitalisme naast en tegenover realisties mechanisme: p. 168: „dass das Wesen der Lebensprocesse nicht auf mechanisch wirkenden, sondern auf zweckwirkenden,
planmässig ordnenden und gestaltenden organischen Kräften beruht.”
Het is een ware verademing over al de zodanige „Unbegreiflichkeiten” heen te zijn,… uitsluitend door die eenvoudige natuur- en ruimte-kritiek. Zonder
deze gaat het, zoals de onlangs overleden Möbius ergens terecht opmerkt: „Zwischen der Absurdität des Materialismus einerseits und der Absurdität des influxus
physicus andererseits schwankt heute die Masse der Gebildeten hin und her.”
43: p. 106. Van zijn ruimteleer volgen hier nog enkele specimina: p. 146 ss.: „Es giebt zwar in Wirklichkeit Körper, als räumlich ausgedehnte Massen, aber diese
Körper sind nicht Substanzen, im wahren, ontologischen Sinne des Begriffs, sondern—was
[?!] schon Leibniz gegen Descartes vollkommen richtig betont hat—aus Substanzen, d.h. [?!] aus Atomen, bestehende und
zusammengesetzte Composita, und die Ausdehnung, die Räumlichkeit ist nicht ein Attribut, eine dauernde Bestimmtheit dieser Composita, sondern das Produkt aus
den dynamischen Wechselbeziehungen zwischen den Substanzen, welche die Körper zusammensetzen,
das Ergebnis der Relationen zwischen den bewegenden Kräften der Atome. Den Atomen
selbst, als den elementaren Bestandteilen der Materie, kommt die Extension, die Räumlichkeit,
nicht als Bestimmung zu: die Atome sind unräumliche [!] [373]Zentren bewegender Kräfte und haben als Substanzen, als reale Mittelpunkte ein- und
ausgehender Wirkungen, mit dem Raume nichts zu thun.”
W. kan zich hier de portée van zijn eigen woorden niet bewust zijn. Immers, òf hij
bedoelt de atomen der natuurwetenschap, die, zelfs al waren zij mathematiese punten,
des neen, nog ruimtelik zouden zijn, hoeveel te meer, nu zij afmetingen hebben, en
die in elk geval ergens, dus plaatselik, in de ruimte, worden gedacht, ook, zijns ondanks, door W.—òf hij
bedoelt iets als Leibniz’ monaden; die zijn onruimtelik,—maar precies even on-physies, en nimmer elementen
der.… materie.
W. bedoelt echter de gewone, zich bewegende, ergo ruimtelike atomen: „Indem die Atome einander gegenseitig anziehen bezw. abstossen, also sich bewegen,
erzeugen sie durch diese gegenseitige Anziehung bezw. Abstossung, also durch ihre
Bewegung, die Extension, die Räumlichkeit, als eine der beiden Formen, in welchen
die Bewegung sich vollzieht. Aus [!] der Wechselwirkung zwischen den bewegenden Kräften der Atome, aus der gegenseitigen Attraktion bezw. Repulsion derselben, resultiert [!] die Ausdehnung, der Raum. Denken
wir uns, dass in Wirklichkeit nur ein einziges Atom existiert, und denken wir uns
dieses Atom als in Bewegung begriffen [een kluifje voor een bewegingsrelativist!33],—eine offenbare Fiktion, weil etwas derartiges in Wirklichkeit nicht vorkommt—: so
würde aus der Bewegung dieses Atoms kein wirklicher Raum entstehen.”
Een beweging dus … zonder ruimte, zonder plaatsverschil … wie dat denken kan, staat
boven mijn bereik. Jammer [374]dat W. ons de definitie van deze „beweging” heeft onthouden.
Het wordt echter nog fraaier: er moeten, behalve afstotende ook aantrekkende krachten
zijn; immers anders „würden die Atome absolut auseinanderfallen, ins Unendliche sich verflüchtigen, woraus kein wirklicher Raum sich ergeben könnte,
weil diese absolute Zerstreuung seiender Substanzen einen offenbaren Widersinn bedeutet und in Wirklichkeit
gar nicht stattfinden kann.”
Einen offenbaren Widersinn zie ik alleen in een ruimteloos „auseinanderfallen”.
… „Der wirkliche Raum ist nämlich ein erfüllter Raum; der leere Raum ist nur eine Abstraktion und bedeutet nichts Wirkliches”. Dat de ledige ruimte „nichts Wirkliches bedeutet”, voelt dus zelfs een ruimterealist. Maar wie van een „gevulde ruimte” gewaagt, onderscheidt
reeds eo ipso het vulsel van … de (ledige) ruimte! Maar van deze laatste wil nu eenmaal dit realisme niet weten—omdat
het er geen weg mee weet.
„Wo die Welt aufhört, wo es keine Substanzen giebt, die durch Beziehungen zwischen
ihren bewegenden Kräften die Extension erzeugen, da hört auch der wirkliche Raum auf.
Der leere Raum ist Nichts”…
Men erkent enkel „ruimtelikheid” als (reële) eigenschap van (reële) beweging of lichamen, verhaspelt die met de ruimte zelf, van welke men niet wil weten, vergetend dat deze, naar Kant’s 1e argument, reeds de vooronderstelling, de bestaansvoorwaarde is van gene (zie boven
de tekst hieromtrent).
Dezelfde fout maakt de infra-Leibniziaanse (p. 79) diepzinnig-materialistiese (pp.
94/5, 122/3, 125/6) quasi-criticus Lachelier „Du Fondement de l’Induction” (voor wie, goeddogmaties, ’t licht een duistere waarneming van beweging is! p. 57/8) op pp. 46 en 84, in „des termes … empruntés à la langue de Kant”! (p. 82), het enige helaas, wat hij van Kant geleend en geleerd [375]heeft. De 3e afmeting is „un produit spontané de notre pensée” … „nous ne percevons ni directement, ni indirectement, la profondeur: nous croyons simplement
qu’elle existe!” Grond? „parce que nous attribuons aux objets extérieurs une existence absolue et indépendante
de la nôtre.” (p. 152/3).
Dit geloof is z’n fundering waard.
Zijn „dialectique vivante” komt via idée, beauté, volonté, liberté, l’être absolu, force, raison, spontanéité absolue,
forme, finalité, profondément, principes, déduction, définies à priori, acte absolu, la pensée en elle-même, la vérité en soi,—le spiritualisme, la métaphysique, la conscience intellectuelle, en soi et aux
yeux de la pure raison, causes finales, harmonie … etc., tot een soort van „pure affirmation de soi” … en geeft op de koop toe „l’intuition des choses en soi”! Een en ander, wel te verstaan, „à proprement parler”, „en quelque sorte”, „pour ainsi parler”, „par manière de dire”! Vroom en diep, om zo te zeggen, dat zoeken en tasten, als het ware! Maar ik haat
zulk zeggend niet-zeggen. Het ware heeft geen gevaarliker vijand dan als het ware.
44: p. 111. Deze mijn uiteenzetting der laatste en volgende bladzijden richt zich dus
tevens, zover nodig, tegen Dr. Felix Gross, „‚Form’ und ‚Materie’ der transcendentalen Aesthetik” 1910, die, m.i. ten onrechte, Kant denkt te verbeteren door specifieke ruimte- en tijdgewaarwordingen aan te nemen,
die tot de „Materie” des Erkennens zouden behoren, terwijl de „Form” uitsluitend verstandswerk zou zijn (vgk. de volgende noot aang. Hegel over Kant) en die, zeer zeker zonder recht, zijn opvatting van de ruimte als zelve gewaarwording, ja zelfs gewaarwording van … beweging of van met beweging verbonden apperceptie,…
vereenzelvigt met Heymans’ leer van de ruimte als „vorm” van de bewegingszin: p. 64/65:
… „die Raum- und Zeitempfindungen. Wir definierten sie oben als unmittelbare Empfindungen
einer physischen [376]und psychischen Tätigkeit des Verstandes. Alle Empfindungen und Gefühle werden vom
Verstande durch seine Apperzeption zu einer Anschauung verbunden; das Empfinden dieser
Apperzeptionstätigkeit ist die Zeit. Alle äusseren Sinnesempfindungen werden vom Verstande
durch eine Apperzeption zur Anschauung verbunden, welche mit gewissen Muskelbewegungen
verbunden ist, die notwendig sind, diese Empfindungen zu ‚durchlaufen’ (man denke
nur an die Blickbewegungen!); die Empfindung dieser mit Muskelbewegungen verbundenen
Apperzeptionstätigkeit ist der Raum.” Op p. 48/49 zelfs: „Wie die Raumempfindungen ein unmittelbares (wir wissen noch nicht wie physiologisch
vermitteltes) Gewahrwerden der körperlichen (Bewegungs) Tätigkeit, so ist die Zeitempfindung ein unmittelbares Gewahrwerden der
geistigen Tätigkeit.”
Wanneer deze Dr. Gross nu op p. 50 verklaart: „Heymans steht in der Frage des Raumes ganz dort wo ich stehe, in der Frage der Zeit scheint
er meine Theorie zu verlangen, ohne sie noch geben zu können”, dan lijkt mij ook de eerste helft van deze zin ijdel … Gross-sprecherei.
45: p. 111. Reeds uit één zinnetje van de §§, die Hegel aan de „Kritische Philosophie” wijdt, valt op te maken, hoeveel Hegel van deze, dus van Kant, begrepen heeft: § 42 Zus. 3: „Seine [Kant’s] Philosophie ist subjectiver Idealismus, insofern Ich (das erkennende Subjekt) sowohl die Form als auch den Stoff des Erkennens liefere—jene als denkend und diesen
als empfindend!”
De volgende zin oordeelt nu: „Nach dem Inhalt dieses subjektiven Idealismus ist in der That nicht die Hand umzukehren.” Blijkbaar kende Hegel die „inhoud” slechts in even triviale misvatting als hij had van Kant’s „subjectief idealisme”.
In § 48 wordt zelfs Kant’s even geniale als kritiese antinomie-oplossing tot een trivialiteit verhegeld: [377]„So tief dieser Gesichtspunkt ist [sc. naar Hegel Kant „vertaalt” „dass der Widerspruch, der am Vernünftigen durch die Verstandesbestimmungen gesetzt
wird, wesentlich und notwendig ist”], so trivial ist die Auflösung; sie besteht nur in einer Zärtlichkeit für die weltlichen
Dinge. Das weltliche Wesen soll es nicht sein, welches den Makel des Widerspruchs
an ihm habe, sondern derselbe nur der denkenden Vernunft, dem Wesen des Geistes zukommen.”
In welke verhouding Hegel tot Kant staat en Hegelarij tot Kriticisme, speciaal ten aanzien der „antinomie”, het punctum
saliens der „dialektiek”, daarover te gelegener tijd zo nodig nader.
Hier volsta het volgende: Wanneer men weet, dat voor Kant alle antinomie a.z. berust op de geldigheid van het principium contradictionis et
exclusi tertii, dat het bewijs, zowel van thesis als van anti-thesis op dat beginsel
gegrond is, dat de „Dialektik” voor Kant dan ook, terecht, niets anders is dan een onvermijdelike maar bedrieglike schijn, die hij als zodanig kenniskrities ontmaskert, om „zu verhüten, dass er nicht betrüge” (een schijn dus, in z’n onophefbaarheid en bedrieglikheid, maar theoretiese verklaarbaarheid
volkomen analoog aan de ruimte-illusie van een spiegelbeeld), een schijn immers, „der selbst, wenn man nicht mehr durch ihn hintergangen wird, noch immer täuscht, obschon
nicht betrügt, und also zwar unschädlich gemacht, aber niemals vertilgt werden kann.” (K. d. r. V. p. 350);—wanneer men nagaat hoe voor Kant de „Ideen der reinen Vernunft” „nur durch Missverstand und Unbehutsamkeit dialektisch werden” (K. d. r. V. p. 527) en leest: „Denn darin besteht eben das logische Merkmal der Unmöglichkeit eines Begriffs, dass
unter desselben Voraussetzung zwei widersprechende Sätze zugleich falsch [of waar] sein würden, mithin, weil kein drittes zwischen ihnen gedacht werden kann, durch
jenen Begriff gar nichts gedacht wird.” (Proleg. § 52b) en vervolgens [378](K. d. r. V. p. 412): „dass die obigen Beweise der vierfachen Antinomie nicht Blendwerke, sondern gründlich
waren, unter der Voraussetzung nämlich: dass Erscheinungen oder eine Sinnenwelt die sie insgesammt in sich begreift, Dinge an sich selbst wären. Der Widerstreit der daraus gezogenen Sätze entdeckt aber, dass in der Voraussetzung eine Falschheit liege”, zodat de antinomie tot indirect bewijs en bevestiging wordt van de object-immanentie:
„Man kann … aus dieser Antinomie einen wahren … kritischen und doctrinalen Nutzen ziehen:
nämlich die transcendentale Idealität der Erscheinungen dadurch indirect zu beweisen,
wenn Jemand etwa an dem directen Beweise in der transcendentalen Aesthetik nicht genug
hätte”;—wanneer men dit alles weet en bedenkt, dan begrijpt men, hoeveel Hegel’s bovengeciteerde trivialiteit met Kant te maken heeft; hoeveel van Kant begrepen heeft, wie schrijven durft (in diezelfde § 48, Zus.) „Gleichwohl [al zijn Kant’s bewijzen „blosse Scheinbeweise”!] besitzt die Aufstellung dieser Antinomien in sofern immer ein sehr wichtiges und
anerkennenswertes Resultat der kritischen Philosophie, als dadurch (wenn auch zunächst
nur subjectiv und unmittelbar) die thatsächliche Einheit jener Bestimmungen ausgesprochen
ist, welche vom Verstand in ihrer Trennung festgehalten werden. So ist z.B. in der
ersten der vorher erwähnten kosmologischen Antinomien dies enthalten, dass der Raum
und die Zeit nicht nur als kontinuierlich, sondern auch als diskret zu betrachten
sind …” (natuurlik zijn ruimte en tijd voor Kant, als voor ieder redelik mens, „quanta continua” en dus niet diskreet, vgk. K. d. r. V. p. 165); dan vat men hoeveel Unverfrorenheit er nodig is om (in
§ 81 Zus. 1) leukweg op te merken: „In der neueren Zeit ist es vornehmlich Kant gewesen, der die Dialektik wieder in Erinnerung
gebracht und dieselbe aufs Neue in ihre Würde eingesetzt hat, und zwar durch die bereits
(§ 48) besprochene Durchführung der sogenannten Antinomien der [379]Vernunft” … en met hoeveel recht ten slotte zich op een Kant beroept, wie die „bedrieglike schijn” voor de waarheid uitgeeft en de dialektiek of „Logik des Scheins” als „methode” „gleichsam wie ein Organon zur wirklichen Hervorbringung wenigstens des Blendwerks
von objectiven Behauptungen gebraucht”, een onderneming, waarvan ten volle geldt, wat Kant opmerkt van de door hem gewraakte „dialektiek”, zij moet „auf nichts als Geschwätzigkeit hinauslaufen, alles, was man will mit einigem Schein
zu behaupten, oder auch nach Belieben anzufechten.” (K. d. r. V. p. 84).
Hier volge tevens een enkele opmerking over de bladzijden (988–1030), die Kant zich moet laten welgevallen in Hegel’s Geschichte der Philosophie (uitg. Bolland), bladzijden, die in schaamteloosheid van oordeel zonder begrip zelfs bij Hegel—en dat wil wat zeggen, om met Schopenhauer te spreken—hun weerga moeten zoeken, bladzijden waarover zelfs een Hegel—a. b.—zich diep zou schamen, kon hij ze lezen.… in het licht van Kantse kritiek.—Het
lust mij niet, er meer dan de nodige proefjes van te geven:
Beginnen we met de synth. oordelen a priori. Hegel ziet hier het Kantisme als volgt (991): We „verlangen” algemeenheid en noodwendigheid.
Maar ze zijn „nicht in der ‚Wahrnehmung’ anzutreffen”, niet „in den äusseren Dingen selbst ‚vorhanden’”. „Aber wenn nun Allgemeinheit und Notwendigkeit nicht in den äusseren Dingen sind, so
ist die Frage: Wo sind sie zu finden? Hier sagt Kant dann gegen Hume, sie müssen ‚a
priori’ sein, d.h. [sic!] in der Vernunft selbst liegen, in dem Denken [!] als selbstbewusster
Vernunft; ihre Quelle sei das Subject, ‚Ich’ in meinem Selbstbewusstsein”.—Zo is dan het objectieve dogmatisme „der Verstandesmetaphysik” „nur in einen subjectiven Dogmatismus, d.h. in ein Bewusstsein, in welchem dieselben endlichen Verstandesbestimmungen bestehen,
übersetzt”. En [380]zo leutert dan p. 993: „Das Denken nennt [!] Kant.… die synthesierende Tätigkeit, und er stellt die Frage
der Philosophie daher [!] auch so: ‚Wie sind synthetische Urteile a priori möglich?’”… [let nu wel:] „Synthetische Urteile a priori sind nichts anderes als ein ‚Zusammenhang des Entgegengesetzten
durch sich selbst’ [!], oder der absolute Begriff [!], d.h. nicht durch Erfahrung,
sondern durch das Denken [!] gegebene ‚Beziehungen unterschiedener Bestimmungen’,
wie ‚Ursach und Wirkung’ u. s. f. Ebenso [!] sind Raum und Zeit das Verbindende; sie
sind also [!] ‚a priori’, d.h. [!] im Selbstbewusstsein.” Ge moet Kant en de betekenis van zijn kritiese vraagstelling en oplossing begrijpen om te beseffen,
wat voor „kaf en draf” Hegel’s voorstelling maakt van Kant’s wijsheid. Daar zegt hij dan van op de volgende pagina: „Die Idee, die darin liegt, ist gross [zó groot, dat ze niet alleen Hegel’s bevatting, maar heel de Hegelarij te boven gaat], erhält aber andererseits [van de kant van Hegel nl.] wieder einen ganz gemeinen Sinn, denn die Ausführung selbst bleibt innerhalb ganz
roher, empirischer Ansichten und kann auf nichts weniger Anspruch machen als auf Wissenschaftlichkeit
[!] der Form. Es ist ein Mangel an philosophischer [!] Abstraction in der Darstellung
vorhanden und in gemeinster Weise gesprochen [volkomen juist], und von der barbarischen Terminologie nicht weiter zu sprechen, bleibt Kant innerhalb
der [!] ‚psychologischen’ Ansicht und ‚empirischen’ Manier [foei] eingeschlossen.”
Op Kant’s door mij in de tekst verklaarde fijnkritiese opmerking „Der Raum ist kein ‚empirischer Begriff’, der von äusseren Erfahrungen abgezogen worden” antwoordt Hegel (997) plompverloren: „Ueberhaupt ist aber der [!], ‚Begriff’ nichts ‚Empirisches’; in solchen barbarischen Formen spricht Kant jedoch beständig.”—Wat volgt is van even hoog gehalte, gelijk p. 958 van de meetkunde-axioma’s zowel
als van de rekenkundige stellingen doceert: „Alle [381]diese Sätze sind jedoch ‚sehr [meer of minder!] analytisch’[!]”. Echt-hegeliaans, dus echt-dogmaties, methodies-onwetenschappelik, is dan het bekende
verwijt op bl. 1001: „Kant nimmt also die Kategorien empirisch auf, ohne daran zu denken, aus der Einheit
diese Unterschiede mit Notwendigkeit zu entwickeln. Ebensowenig deduciert [!] Kant
Raum und Zeit [zoals Hegel b.v. de 3 afmetingen der ruimte „aus der Natur des Begriffs” „deduciert” al is de ruimte „seinem Begriffe nicht angemessen”, zodat „der Begriff des Raumes selbst”.… „in der Materie sich Existenz verschafft”, gelijk ook de beweging der planeten aldus „dialektisch” te deduceren is: „Ein Planet steht jetzt an diesem Ort, ist aber an sich, dies auch an einem anderen
Ort zu sein, und bringt dies sein Anderssein zur Existenz dadurch, dass er sich bewegt.” Dat is eerst het ware, wijze bovenondervindelike „Verfahren”!]: sie sind gleichfalls aus der Erfahrung ‚aufgenommen’—ein ganz unphilosophisches, unberechtigtes Verfahren.” Onwijsgerige methode? Niet eens wijsbegeerte … die van Kant, met haar „philisterhafte Vorstellung” (bl. 1028) die „von ‚unserem menschlichen’ Erkenntnisvermögen ausgeht”.… en met haar „Wir erlernen nur Erscheinungen”, waardoor „unter den Menschen eitel Freude gewesen, weil die Faulheit der Vernunft, gottlob,
von allen Anforderungen des Nachdenkens sich entbunden meinte, und nun, da das Insichgehen,
das in die Tiefe der Natur und des Geistes Steigen erspart war [sic], es sich wohl
sein lassen konnte.” Kortom.… „Trostlose Zeit für dir Wahrheit, wo vorbei ist alle Metaphysik, und nur eine Philosophie gilt, die keine ist!”—Maar het wordt nòg erger. Immers, naar Prof. Hegel’s begrip bedeelt Kant’s filosofie, die geen filosofie is, de geest, het hoogste, met.… „Zerrüttung, Verrücktheit in sich selbst”! Gelooft gij ’t niet? Lees dan bl. 1011, over Kant’s antinomie-oplossing (en zo voltooien wij de kringloop van deze Opmerking over Hegel’s Kant-begrip!): „Kant zeigt hier jedoch zu viel ‚Zärtlichkeit’ für die—[382]Dinge: es wäre ‚Schade’, wenn ‚sie’ sich widersprächen; dass aber der Geist, das Höchste, der Widerspruch ist, das soll ‚kein’ Schade sein. Der Widerspruch ist also von Kant gar nicht aufgelöst,
und da der Geist ihn auf sich nimmt, das Widersprechende aber sich zerstört [juist], so ist der Geist Zerrüttung, Verrücktheit in sich selbst.”
Na deze taal van Zerrüttung en Verrücktheit de „Widerspruch” van Kant’s geest, Kant’s zuivere rede: „Die Ideen der reinen Vernunft können nimmermehr an sich selbst dialektisch sein, sondern
ihr blosser Missbrauch muss es allein machen, dass uns von ihnen ein trüglicher Schein
entspringt; denn sie sind uns durch die Natur unserer Vernunft aufgegeben und dieser
oberste Gerichtshof aller Rechte und Ansprüche unserer Speculation kann unmöglich
selbst ursprüngliche Täuschungen und Blendwerke enthalten.” (K. d. r. V. p. 520).
En hoffelik laat Kant aan zijn referent en docent Hegel het laatste woord: „Die Pflicht, das Geschwätz zurückzuhalten, kann man überhaupt sagen, ist eine wesentliche
Bedingung für jede Bildung und jedes Lernen; man muss damit anfangen, Gedanken Anderer
auffassen zu können und auf eigene Vorstellungen Verzicht zu leisten.” (Gesch. d. Philos., p. 157).
46: p. 114. Zo vindt men tegenwoordig soms in elementaire natuurkundeboekjes ruimte
en tijd eenvoudig even gedefinieerd als Form des äusseren und des inneren Sinnes! De schrijver moest eens weten, wat hij met deze termen (vooral die „innere Sinn”!) belijdt!
Een heerlik voorbeeld is de voorzichtige Prof. Felix Auerbach in z’n keurig-oriënterend geschrift: „Die Grundbegriffe der modernen Naturlehre” Hij is niet zo „radikal”, de vlinders der „sogenannten Geisteswissenschaft” onder de hoed der „natuurwetenschap” te willen vangen. Waarom niet?… omdat het „geradezu schädlich ist, [383]Gebiete zu annektieren, die man nicht mit Erfolg bewirtschaften kann, weil sie zu
weit abseits liegen oder weil man sich auf ihrem Boden nicht heimisch fühlt … So wollen
wir … uns beschränken auf die eigentliche … auf die exakte Naturwissenschaft, d.h.
auf dasjenige Gebiet resp. diejenigen Erscheinungsformen, die auf einem sicheren Grunde
ruhen [!], deren treibende Prinzipien man exakt d.h. begriffsicher und zahlenmässig
angeben kann.”
Na deze van beschränkte exaktheid getuigende exakte Beschränkung (cf. b.v. logica en wiskunde),—die op pag. 100 nog even dienst doet om met kritiese
(of kritieke?) voorzichtigheid de vóórmiddeleeuwse mogelikheid open te houden van
uit-niets-ontstaan en te-niet-gaan van materie: „Der Satz von der Erhaltung des Stoffes … besagt: Vorgänge, bei denen etwa Materie
erschaffen oder vernichtet wird, gehören nicht in das Gebiet der Naturwissenschaft …”! „Für den Naturforscher besteht sonach die Welt [!] von jeher, sie wird stets bestehen
bleiben immer mit derselben Gesamtsumme von Materie; eine etwa früher [!] stattgehabte
Erschaffung der Welt und ebenso ein etwa bevorstehender Weltuntergang liegen ausserhalb
seines Arbeitsgebietes.”—na deze gebiedsafbakening dan zegt Prof. op p. 3 met het onschuldigste gezicht van
de wereld: „Unter allen im Laufe der Jahrtausende von Philosophen gegebenen Definitionen von Raum
und Zeit sind für den Naturforscher zweifellos am brauchbarsten [ik cursiveer voor de grap] diejenigen, welche von dem grossen Königsberger Philosophen Immanuel Kant vor fast
anderthalb Jahrhunderten aufgestellt worden sind und welche lauten: Der Raum ist die
Form unserer äusseren Anschauung, die Zeit die Form unserer inneren Anschauung [dus niet der äusseren?!]. Damit haben wir zwei unserer fundamentalen Begriffe gewonnen: Raum und Zeit”…
„Damit” hebt ge alleen getoond, dat zelfs de wijsgerige termen behoren tot die terreinen, waarvan uw woorden [384]gelden „dass es nicht nur nutzlos sondern geradezu schädlich ist, Gebiete zu annektieren,
die man nicht mit Erfolg bewirtschaften kann, weil sie zu weit abseits liegen oder
weil man sich auf ihrem Boden nicht heimisch fühlt”!
Ik ontken niet, en dat klokje zal Prof. hebben horen luiden, dat Kant’s ruimteleer (de tijdkritiek staat boven deze kwestie) voor de natuurwetenschap de
bruikbaarste is … maar, o ironie, juist omdat zij elke dualistiese inbreuk op natuurwetenschappelike beginselen (als de behouds„wetten”) en dus heel
Prof. Auerbach’s theologiserende „voorzichtigheid” even onnodig als onmogelik maakt.
Hier verdient ook Ostwald’s Grundriss der Naturphilosophie, 1908, nog een plaatsje, met zijn Tijd, „welche sachgemäss [prachtig!] als die Anschauungsform des inneren Sinnes bezeichnet worden ist” (p. 85).
Hoe „sachgemäss” Ostwald’s begrip hier is, mogen de zinnen bewijzen, die hij laat volgen: „Dass alle unsere Erlebnisse in der Zeit erfolgen, ist ein Satz, welcher dasselbe besagt,
wie dass unsere Denkvorgänge eine linear geordnete Gruppe darstellen. Wie aus den
oben gemachten Bemerkungen hervorgeht, handelt es sich hier keineswegs um eine Form,
die absolut und für alle Zukunft unveränderlich ist; vielmehr haben sich einige besonders
hochentwickelte Menschen von ihr bereits frei zu machen begonnen.” De tijd als een „vorm”, die verandert (in de tijd!), en waarvan de „ontwikkeling”
(in de tijd!)… bevrijdt,—kon ooit de schrijver van een „Allgemeine Erkenntnistheorie” zich deerliker blameren?
De auteur van dit in zijn soort—een deplorabel soort—verdienstelike boekje kan uit
zijn coma dogmaticum ten aanzien van causaliteit en inductie door geen Hume, geen Kant worden gewekt, de man, die op p. 36 schrijft: „Die Hervorrufung und somit Begründung dieser Erwartung [sc: „wenn A erlebt wird, so wird auch das Erleben von B erwartet”] liegt in der Erinnerung [385]an das Zusammenvorkommen beider Begriffe in früheren Erlebnissen”…, die op p. 53 Kant’s kritiese vraag aldus interpreteert, na gewaagd te hebben van de „Eindruck, als könnte man aus einer Prämisse unbegrenzt viele unabhängige Resultate
ableiten”: „Kant hat die Sonderbarkeit einer solchen [?] Ansicht, die wesentlich durch Euklids Darstellung der Geometrie ungemein verbreitet war, lebhaft empfunden, und sie [!]
in der berühmten Frage: wie sind synthetische Urteile a priori möglich? zum Ausdrucke gebracht. Wir haben gesehen, dass es sich überall nicht um Urteile
a priori, sondern um inductive Schlüsse mit deduktiver Anwendung und Prüfung handelt.” Ten aanzien van logica en wiskunde vinden we dan ook hier slechts een mengsel van
sensualisme en empirisme, en ten aanzien van het geestelike zijn bekend anti-mechanisties
materialisme, dat hem, zich kerend tegen de pogingen om „die geistige Welt der mechanischen anzuschliessen”, tot deze blunder verleidt: „Von den verschiedenen Wendungen hat sich in unserer Zeit vorwiegend die von Leibniz vorgeschlagene der prästabilierten Harmonie erhalten, die [!] man gegenwärtig die Theorie des psychophysischen Parallelismus
nennt” (waarvoor Ostwald „den Geschmack” zegt te missen!) en dat tussen het identiteitsmaterialisme (p. 182: „Anpassung oder Erinnerung”, p. 188: „Dies nennen wir bewusstes Denken, Wollen und Handeln”) en het psychophysies materialisme blindelings heen en weer slingert, zelfs in één
en hetzelfde zinnetje, p. 188: „Denn wenn auch die Unmöglichkeit zugegeben werden muss, das Denken mechanisch zu fassen, so besteht doch keine Schwierigkeit, es energetisch zu fassen, zumal Denkarbeit bekanntlich ebenso mit Energieverbrauch und Ermüdung verbunden ist, wie physische Arbeit.”—Voor ons dus Ostwald ad acta.
47: 126. Dezelfde Hartmann, die de meetkunde-oordelen èn analyties èn syntheties a posteriori èn syntheties
a priori [386]noemt.… bereidt ons nog de verrassing, in z’n „Kategorienlehre” (pp. 238 ss.) en laatstelik in de „Grundriss der Erkenntnislehre” („System der Philosophie im Grundriss” I) van 1906 te laten drukken, p. 39: „Es gibt keinerlei Urteile a priori, weder analytische noch synthetische; erstere nicht,
weil es keine Begriffe a priori gibt, aus deren Analyse sie deduziert werden könnten
[vgk. mijn bespreking van dit misverstand in opm. 6 tegenover Prof. Beysens], letztere schon darum nicht, weil es überhaupt keine synthetischen Urteile gibt,
weder apriorische noch aposteriorische.”!
Hoe smaakt u die? zou Burgerhartje vragen. Nu nog op dit potje z’n dekseltje: „Ein sogenanntes synthetisches Urteil ist ein solches, das die Unvollständigkeit des
mitgebrachten Subjektbegriffes durch Hinzufügung des Prädikats vervollständigt und
seine Unwahrheit [n.b.] berichtigt; wahr ist ein solches Urteil nur in bezug auf den
vervollständigten Subjektbegriff, also [sic] als analytisches Urteil, während es in
bezug auf den mitgebrachten Subjektbegriff sich selbst widerspricht [!], also als
vermeintlich [!] synthetisches Urteil unwahr [!] ist.”
De meetkunde-oordelen zijn dus vooreerst èn analyties èn syntheties a posteriori èn
synth. a priori, vervolgens nòch synth. a posteriori nòch synth. of analyties a priori!
Ze zijn mitsdien, o driedubbel overgehaalde eenheid van tegendelen, behalve dit alles,
eindelik, horribile dictu, analyties a posteriori! Hartmann overtreft en overtroeft dus nog in „redelikheid” zijn oud-leerling Bolland, die op pp. 73/74 van „Het Verstand” (de plaats, waar hij Kant „ex professo” behandelt, volgens z’n eigen Coll. Logic. p. 67) verkondigt, dat Kant nooit heeft doorgedacht tot de voorgegeven (p. 62 ss.) diepten van Bollandiaans „bedenksel”,
„laat staan, dat hij helder zoude beseft hebben, hoe het wezen van het oordeel zonder
meer het wezen van het synthetische oordeel blijkt, het ware oordeel a priori tevens
[387]het ware oordeel a posteriori moet zijn” enz. Al kent men dat refrein, nochtans verbijstert
bijkans, zelfs van Bolland, de wijze waarop hij Hegeliaans-blasphemiese wartaal ten beste geeft over Kant’s tegenstellingen analyties—syntheties en apriori—aposteriori. Hij vertelt dat Kant „eene ‚synthesis a posteriori’ eene zelfweerspreking in de bewoordingen [had] kunnen
noemen” (p. 64).34 „En zijne [sc. Kant’s!] opvatting der ‚synthetische oordeelen a priori’ is even ondoordacht gebleven”
(p. 65). Met even wijs als diep sensualisme wordt tegen Kant als nieuw logies subject bedacht … de tastzin: „Het (voor den tastzin betrekkelijk
synthetische!) oordeel, dat een lichaam a.z. uitgebreidheid heeft en deelbaar is”
(p. 66–67)… „het (voor den tastzin betrekkelijk analytische!) oordeel, dat een lichaam
zwaarte heeft” (p. 67)… „zelfs” de „Hegelbestrijder Trendelenburg” mag hier meespreken
tegen Kant: ‚Ieder oordeel is analytisch, doch ieder oordeel is evenzeer synthetisch’ (p. 68)…
„hoewel het Kantische denken nooit heeft uitgesproken, of dan de aprioriteit in hare
waarheid … aposterioriteit moet heeten” (p. 67), enz. tot: „Zoover heeft Kant nooit
doorgedacht” enz.
Hier als in de eindeloze herhalingen in Coll. Log. is een waardig leerling aan het woord van de Meester die zelf op de grote kritiese
vraag, Kant’s formidabele, onsterfelike vraag: hoe zijn synthetiese oordelen a priori mogelik?
het voor een Hegel vanzelfsprekend antwoord gaf: „Synthetische oordeelen a priori … zijn door vanzelfsprekende
eenheid van ongelijkheden mogelijk”. Ça va sans dire. Ça ira, Ça ira!
Laat ons hier echter eens één dier sluikredenen van Prof. Bolland ter verduistering van het onderscheid („den mächtigen Unterschied” zegt Kant terecht) tussen synthetiese [388]en analytiese oordelen betrappen op heterdaad: Op p. 173 Coll. Log. lezen we: „wat ik a priori zeg, haal ik uit het subject zelf [de vondst van Kant’s als „subjectivisme” gesmaad en versmaad vorm-idealisme!]; dat is, het wordt analytisch
gedacht.” Dat is … voorbeeldige verhaspeling van subject (niet eens des oordeels,
maar des oordelens) en subjectbegrip. Immers, geenszins een oordeel, dat ik uit het subject, uit subjectieve gegevens afleid, maar uitsluitend een zodanig, welks gezegdebegrip
ik uit het subjectbegrip afleid, is in waarheid—naar kennistheoreties, en Kantiaans, redebeleid—een analyties
oordeel. Toch klonk het zo overtuigend, zo vanzelfsprekend voor argeloos publiek,
dat uit die „zelfontleding van het subject” „het analytische van ons oordeelen” had
te „blijken”!
Moraal: Keur de Hegelaars aan Kant.
48: p. 127. De lezer verbaze zich niet te zeer over deze an-sich-naiveteit, van een
beweging-an-sich, in een ruimte-an-sich naar een bord-an-sich.—We weten nu eenmaal
dat Hartmann het transindividuele „transcendent” noemt, naar hij uitdrukkelik in z’n „Vorwort”
tot het „Grundproblem” zelf definieert:
„In terminologischer Hinsicht bemerke ich, dass ‚immanent’ hier nur bedeutet: innerhalb
der Sphäre meines Bewusstseins belegen, ‚transcendent’: jenseits der Sphäre meines Bewusstseins belegen,
‚transcendental’: auf ein Transcendentes bezogen, also ‚transcendentale Idealität
oder Realität’: Idealität oder Realität des Immanenten in transcendentaler Hinsicht
oder in Bezug auf das Transcendente genommen.”
„Transcendental” wordt dus een vijgeblaadje voor „Transcendent”. Zo in de „Terminologischen Vorbemerkungen” van de „Kritische Grundlegung” p. 12:
„Man kann allenfalls den Ausdruck objective Realität durch transcendentale (oder transcendente) Realität ersetzen” enz.! „Transcendenter Realismus” aldus had Hartmann [389]zijn standpunt moeten durven noemen—en hij had dan toch maar bedoeld Kant’s … „empirischer Realismus”.
Maar met dit onderscheid, dat ook door Hartmann weer, als door elk ander kennis-dogmaticus de ruimtedingen, de objecten als Dinge-an-sich
worden beschouwd, te weten: als oorzaak van gewaarwordingen! Zó naief is Hartmann ten deze, dat hij zijn eigen dogmatisme vereenzelvigt met de filosofie, niet eens kan denken, dat enig filosoof niet dezelfde fout zou maken en
met hem het objectieve houden voor het An-sich. Zo zegt het „voorbeeldig geschrift”:
„Das Grundproblem der Erkenntnisstheorie” op p. 10/1:
„Der Philosoph, dem seine Frau die Suppe aufthut, zweifelt nicht daran, dass es das
Ding an sich seiner Frau sei, welches ihm das Ding an sich der Suppe aufthut, und
dadurch das Ding an sich seines Magens sättigt. Der Philosoph, der einen stechenden
Floh fängt und knickt, zweifelt nicht daran, dass es das Ding an sich des Flohes sei,
welches in das Ding an sich seines Beines gestochen habe, und von dem Ding an sich
seiner Hand gefangen und zerdrückt sei. Beide sind überzeugt, dass es kausale Beziehungen
zwischen Dingen an sich sind, welche von innen wahrgenommen werden; wenigstens handeln
beide so, als ob sie diesen Glauben hätten, auch wenn sie auf dem Katheder, oder in
ihren Schriften diesen Glauben verläugnen.”
Sinds Berkeley en Collier, Hume en Kant mogen we zeggen, dat in plaats van elk filosoof geen filosoof deze praekritiese overtuiging meer heeft gehad.
Juist deze overtuiging is een der eerste criteria, die dogmaticus en filosoof scheidt.
Van Berkeley’s en Kant’s grote kennistheoretiese ontdekking, dat de transindividuele (Hartmann spreekt van „transsubjective”) objecten niet transcendent (i.e. onafhankelik van „mogelike waarneming”, iets anders dan Hartmann’s individuele voorstelling!) zijn, maar immanent (i.e. een functie van en betrekking tot het waarnemingsvermogen, geenszins naar [390]de misvatting van Hartmann en de Nederlandse Hartmannetjes: iets „individueels”, slechts „voorstelling”!)—hiervan
heeft Hartmann’s denken hoegenaamd niets begrepen, zomin als ons Hegeliaans „idealisme”. Voor „immanent”
in deze zuiver kritiese zin zetten Kant c.s. ook „subjectiv” (= van subjectiviteit, het „Subject überhaupt” afhankelik, geenszins
= individueel!) of „empirisch” of „objectiv” of „phaenomenal”, Hartmann en dergelijken echter kennen en begrijpen dat „subjectieve”, de „Erscheinung” slechts als iets individueels, dat staat tegenover het objectieve!35
Als Hartmann dan behandelt „die subjective Erscheinung” van Kant, betekent dit voor Kant „het transindividuele Object”, voor Hartmann: „de individuele voorstelling”! (Het ongeluk wil, dat Kant zelf soms van „Vorstellung” [391]spreekt, in de ruime zin echter van de oude psychologie, waarin het tevens gewaarwording
en waarneming omvat!).
De „subjective Realität” van de tijd, de ruimte enz. betekent dus voor Kant hun transindividuele realiteit! Zo komt Hartmann in de grappig-droevige waan, dat Kant zou staan (p. 18 Kr. Grlg.) „auf dem Boden einer naiv-realistischen Confusion von subjectiver [dus = individueller] Vorstellungsrealität und transsubjectiver [bedoeld: transindividueller] oder [!] transcendenter Seinsrealität.”
Al die resten „naief realisme” van … Kant staan dan weer, natuurlik, „sämmtlich im eclatanten Widerspruch” tot Kant’s „idealistischen Grundgedanken”. Maar deze „Widerspruch” komt weer alleen van Hartmann’s illusionair-individualistiese misvatting van het „Idealisme” (een „Idealisme”,
waarvan Kant zelf de „Widerlegung” ondernomen heeft … en dat door Berkeley bestreden en genoemd wordt … sceptical cant!), waarvan Hartmann maakt een „idealistisch umgekrempelten naiven Realismus” wijl het de gewaande consequentie van Solipsisme zou verzaken voor de „naiven Glauben an eine mehr als subjective Realität der subjectiven [lees: individuellen] Erscheinungen [lees: Vorstellungen]” (p. 20).
Welneen, doceert Hartmann,… „da die anschaulichen wie die begrifflichen Elemente der Erscheinung ebenso subjectiv sind wie die Gesetze ihrer Verknüpfung, so ist und bleibt das ganze Gebiet der Erscheinung subjectiv…, und jede Bemühung, ihm unmittelbar eine darüber hinausgehende Realität zu sichern, ist ein stehen gebliebener Rest von
jenem Hypostasiren der Erscheinungen, das für den naiven Realismus deshalb verzeihlich
war” … enz.… (p. 26).
„das ganze Gebiet der Erscheinung subjectiv”:
betekent dit (als bij Hartm.): das ganze Gebiet der individuellen Vorstellung individuell, im einzelnen Subject, dan is het juist—zij ’t ook een waarheid niet zozeer van Kant als wel van Monsieur de la Palisse;
[392]
betekent het: das Gebiet der Objekte, der Natur, individuell, im einzelnen Subjekt, dan is het fout en onkantiaans;
betekent het: das Gebiet der Objekte, der Natur, bedingt vom Subjekt überhaupt (von der Subjektivität) dan is het juist en specifiek Kantiaans en boven Hartmann’s begrip.
„Hypostasiren der Erscheinungen”:
betekent dit (als bij Hartmann): transcendent achten van voorstellingen, dan fout en onkants;
transcendent achten van objecten, dan fout en onkants (en Hartmanniaans);
objectiveren van voorstellingen, dan juist en Kantiaans;
objectiveren van objecten, dan zonder zin.
Zo moet men bij Hartmann altijd zijn Kanttermen vertalen in Kanttaal!
Nog één, voor H. vernietigend staaltje van dezelfde bladzij 26:
„Trotz des Misslingens aller unmittelbar gemeinten Versuche, eine mehr als subjective
[H. bedoelt: individuelle] Realität für die Erscheinung [H. bedoelt de individuele gewaarwordingen] und ihre Formen nachzuweisen, thut Kant aber doch immer so, als wenn dieselbe entweder
bewiesen wäre, oder aber sich von selbst verstände [Kant denkt zelfs niet aan zo iets zinledigs]; denn die empirische Realität, welche er von Zeit und Raum behauptet, will entschieden
mehr sein als subjective Realität (im Vorstellungsact), was solange ganz unzulässig
ist, als nicht die Möglichkeit eines transcendenten, nicht subjectiven [vertaal: nicht individuellen], d.h. vom [individuellen!] Subject unabhängigen Dinges (an sich)
und einer nothwendigen, zugleich real seienden und bewussten, Beziehung der Vorstellung
auf dieses transcendente Ding nachgewiesen ist …”
Kant’s leer van tijd en ruimte betekent nu juist de overwinning van Hartmann’s tegenstelling: transcendent—individueel-subjectief. Tijd en ruimte gelden transindividueel
(Hartmann zegt: transsubjectief), voor de wereld der objecten, die [393]in haar geheel echter … immanent is, en functie van het waarnemingsvermogen met de bewustzijns„vormen” tijd en ruimte,
in z’n verhouding tot het transcendente, dat de waarnemingsinhoud, de gewaarwordingen, bepaalt. Niets daarvan, noch „vorm” noch „inhoud”, is als zodanig
transcendent, d.i. onafhankelik van mogelik denken en waarnemen. Dus Kant „wint” de objectieve, voor elk subject noodwendig geldende realiteit van tijd en ruimte juist met en door … de immanentie der objectieve wereld.
Dit is de betekenis van het krities „idealisme” tegenover elk dogmaties „realisme”.
Maar hiervan mist Hartmann elk besef. Voor hem betekent het „idealisme” in de grond alleen: misduiding der Binsenwahrheit,36 dat voorstellingen en denkbeelden individueel zijn en blijven, tot de phrase der
speculatief-„idealistiese” wanbegrijpers, dat de objectieve wereld of zelfs het An-sich
„slechts voorstelling” zou zijn! En dit „idealisme” dan Kant aangewreven! Zo p. 36: „Diese einfache Wahrheit, dass Alles, was ich vorzustellen vermag, durchaus nichts
Anderes als meine Vorstellung, was ich zu denken vermag, durchaus nichts Anderes als
mein Gedanke sein [394]kann,—diese einfache Wahrheit ist der Urquell alles subjectiven Idealismus; alle Begründungen
für denselben sind Firlefanzerei, ausser in soweit dieses Argument offener oder versteckter
in ihnen durchspielt und sie aus ihm ihre Kraft saugen. Letzteres ist auch bei Kant’s
Begründung der[!] Idealität von Raum, Zeit und Kategorien der Fall; aber er ist fern
davon, die ganze Tragweite und die unerbittliche Consequenz dieses Princips einzusehen,
die ja noch heute viele seiner Anhänger nicht begreifen.” enz.
Voorts p.58: „Kant vergisst dies häufig [dat de waarnemingstranscendente oorzaak der gewaarwordingen niet identiek is met
het immanent object,—dat vergeet Kant nooit, maar Hartmann kent het verschil niet eens], und verwirrt beide, indem er behauptet, das transcendentale Object [juist; maar dit betekent bij Hartmann ’t zelfde als: das empirische Object; bij Kant lijkt het er niet op, betekent het Ding an sich] sei selbst die intelligible Ursache der Erscheinung …, während er doch, wie oben
dargethan, selbst nachweist, dass niemals ein Object [juist, in de echte immanente zin] Ursache der Erscheinung sein könne, weil jedes Object (auch das transcendentale)
[integendeel, heer Hartmann, dit juist allerminst] nur Vorstellung ist [zeker, het immanente Objekt is Vorstellung in de overruime zin van: complex van mogelike gewaarwordingsinhouden], welche Empfindung schon voraussetzt. Kant wird zu dieser Verwechselung einerseits durch seine stereotype Verwirrung des
Transcendenten und Transcendentalen [alleen in de woorden, nooit als bij u, in het denken], und andererseits durch den Irrthum getrieben, als ob dem empirischen Object ein
transcendentales Object zum Grunde läge (also eine Vorstellung der anderen)”… enz. enz.
Dit „also” verraadt weer heel uw besefloosheid.
Kant bedoelt nu eenmaal met „transcendentales Object” niet wat gij met uw „empirisches oder transcendentales Object” bedoelt, nl. iets individueel-subjectiefs, en evenmin [395]wat gij met uw transcendente dingen bedoelt, nl. de natuur, maar juist het volstrekt
onkenbare, niet alleen niet voorgestelde, maar zelfs eeuwig onvoorstelbare Ding-an-sich. En dat noemt een Hartmann … Vorstellung! „Ondenkbaar” echter is dit An-sich allerminst, integendeel, het is slechts denkbaar—en
moet zelfs worden gedacht, vandaar: „Intelligibile”.
Bij Kant verward woordgebruik, maar een correcte diepzinnige geest, bij Hartmann correcte terminologie, maar verward banaal wanbegrip. Vandaar Hartmann’s even gruwelik als consequent Kantkoeterwaals, dat hem zijn individuele voorstellingen „transcendentale Objecte” doet noemen (p. 64 b.v.), terwijl ze nog niet eens empirische of Wahrnehmungsobjecte zijn, of elders „subjective Erscheinung”, terwijl hij van het kennistheoreties begrip „Erscheinung” = Object, dan zo weinig begrip heeft dat hij ’t opvat als (p. 81 van Das Grundproblem) „die hypostasierte und ins Jenseits des [!] Bewusstseins hinausprojicirte subjektive
Erscheinung”.… „ein geformtes Ding an sich [!] zwischen dem formlosen Ding an sich und dem Bewusstseinsinhalt.”
„Wir [?] haben also zwei begrifflich verschiedene Erscheinungen, die doch inhaltlich
gleich sind und im Akt des Bewusstwerdens auch numerisch identisch sind; wir haben
zwei Dinge an sich statt eines” enz., terwijl n.b. ’t ene, Hartmann’s „subjective Erscheinung” niets dan een individuele bewustzijnsmodificatie, iets psychies is, en ’t andere
daarmee geen enkele eigenschap gemeen heeft (’t is transindividueel, ruimtelik, physies,
abstract) laat staan „numerisch identisch” is, en van een Ding an sich hoegenaamd niets heeft, immers geheel en al waarnemings-
of bewustzijnsfunctie, dus immanent is, niet in Hartmann’s lekenzin van „slechts voorstelling”, iets individueels, of „van al of niet gedacht
worden afhankelik”, of zelfs: „bloss eingebildet” (p. 44 Kr. Glg.), of wat „nur zu sein scheint, aber nicht ist” (p. 72), of „nur meine Hallucinationen”! (Grundprobl. [396]p. 94), maar in de kritiese zin van: betrokken op een subjekt-in-’t-algemeen.
Dat Hartmann van het „idealisme” hoegenaamd niets begrepen heeft, blijkt op bijna elke bladzij, maar zij nog geïllustreerd met één enkel zinnetje,
p. 83 K. Glg.:
„Nach dem Idealismus lehrt uns die Naturwissenschaft nicht etwa, dass das Ding an
sich des Atoms A das Ding an sich des Atoms B im quadratischen Verhältniss der Entfernung
anziehe, sondern sie lehrt uns nur, dass mein Begriff des Atoms A meinen Begriff des Atoms B im quadratischen Verhältniss der Entfernung anziehe.”
Dat de natuurwetenschap, naar zuiver idealisties, zowel Berkeleyaans als Kantiaans
inzicht, precies evenmin met Hartmann’s of iemands „begrip” van atomen, als met het An sich van atomen iets te maken heeft,
behoeft nu voor geen van mijn lezers meer enig betoog. Men geniete de ironie van het
zinnetje, dat Hartmann laat volgen: „Die Naturforscher sind zu naive Denker, um solche Verhöhnung ihrer Wissenschaft von Seiten einer verbohrten idealistischen Philosophie auch nur für möglich zu halten, und verstehen deshalb [?] gar nicht, was die [?] betreffenden Philosophen
mit ihren idealistischen Auseinandersetzungen eigentlich sagen wollen” … Gelukkig zijn er, die het altans beter verstaan dan Hartmann, wiens begrip van het idealisme slechts geëvenaard wordt door het inzicht in z’n
eigen waarde: (p. 94 Glg.) „Um ungestraft in die ganze Tiefe des Idealismus hinabzutauchen, ohne für eine vernünftige
Auffassung des Realen verloren zu gehen, dazu gehört freilich, dass man die Zauberformel
zur Ueberwindung des ganzen idealistischen und illusionistischen Spuks besitze, und
weil niemand vor mir sich dieser klar bewusst war, darum konnte es bisher nur blinde
Realisten oder halbe Idealisten oder unklare Gemische beider Standpunkte geben.”!
En ook hier is het weer de dogmatiese, dus reproductieve, waarnemingsleer, die hem
blind maakt voor het kriticisme.
[397]
Zo vinden we ten aanzien van de logica de dogmatiese verdubbeling in Hoofdstuk VI
(Grlg.) „Die Kategorien als Formen [!] des Dinges an sich”; zo wordt b.v. p. 102 beweerd „dass die Dinge an sich in denselben logischen Formen existiren, wie die Objecte gedacht werden”, m.a.w. „die Conformität des Immanenten und Transcendenten hinsichtlich der logischen Formen
des Denkens und Daseins.” Vgk. in dezelfde geest b.v. zijn „Grundriss der Erkenntnislehre” pp. 9, 116/7 en 192.
Daartegenover staat het krities inzicht, dat denkvormen, dus werkelike „kategorieën” (Hartmann’s „Kategorienlehre” leeft uit een merkwaardige, afzonderlik te behandelen, miskenning van heel dit begrip),
als de negatie, op geen denkbare wijze kunnen existiren—zonder denken. Hartmann bedoelt hier ook eigenlik weer niets dan: overeenstemming tussen de transindividuele
(immanente) objekten en … onze denkbeelden omtrent deze objekten, een overeenstemming,
die het kriticisme natuurlik niet loochent, in tegendeel, juist fundeert!
In hoofdstuk VII komt dan de reproductieve dogmatiese waarnemingsleer met haar „Räumlichkeit und Zeitlichkeit als Formen [!] des Dinges an sich.”
Ik zie er hier nog van af, dat overal de ruimte, schoon in navolging van Kant „Anschauungsform” genoemd, als (p. 111) „intellectuelle Zuthat”, als „durch einen unbewussten Gedankenprocess hinzugedacht” (p. 109) wordt beschouwd, dus heel Kant’s inzicht in haar niet-intellectuele natuur gemist wordt, de algemene fout der Kant-verzakende Kant-epigonen. Op p. 112 houden wij „instinctiv” „unsere Vorstellung für ein (im stereometrischen Sinne) ähnliches Ebenbild der Dinge
an sich” en „behält der Instinct Recht, dass die Vorstellungsobjecte in räumlicher Hinsicht ähnliche Abbilder der Dinge an sich sind.” „Hätte Kant mit der Unräumlichkeit der Dinge an sich Recht, so wäre der äussere [398]Sinn auf keinen Fall eine Erkenntnissquelle.”37
Ziedaar weer ’t echt dogmaties begrip van „kennis”! Wij antwoorden: Genau so viel, wie all unsre Sinne Erkenntnissquellen sind: der Farbensinn, der Lautsinn,
der Geruchssinn, der Geschmackssinn, der Tastsinn, alles ohne… Farben an sich, Töne an sich, Weichheit an sich.
Welneen, zegt Hartmann, „Auch dieser Einwand fällt bei näherer Prüfung in sich zusammen.”
Immers … onze „kennis” van iets roods, b.v. het in philosophicis veelverspreide zwavelkwik, bestaat niet in de wetenschap
dat het rood is, maar dat ’t als Ding an sich [!] een zekere Molecularbeschaffenheit
heeft, die [!] de transcendente oorzaak is onzer roodgewaarwordingen!
Heerlike petitio principii—met uw ongeëvenaard materie-dogmatisme: „Denn neben der instinctiven Anschauung des rothen Zinnobers haben wir nicht nur die unbestimmte Vorstellung von der correspondirenden, ursächlichen Beschaffenheit
in dem Ding an sich des Zinnobers, sondern wir haben die ganz bestimmte Vorstellung,
worin diese ursprüngliche Beschaffenheit besteht, nämlich in einer solchen molecularen
Schichtung, dass nur Aetherwellen von etwa 0,0007mm Wellenlänge reflectirt werden. Hierin ganz allein besteht unsere Erkenntniss von dem Dinge, nicht darin, dass wir wissen, dass es uns roth erscheint, ohne dabei
etwas von den Ursachen dieser Wirkung zu ahnen.” (p. 113).
Men ziet, Hartmann’s „kennis” is er ene van hetzelfde [399]wetenschappelik allooi als van de „savants”, die de geest voor een zelfmiskenning
der hersenen houden!
En deze star dogmatiese reproductieleer—waarbij een ruimtelike wereld-an-sich „in von uns a priori anzugebenden formal-logischen Beziehungen sich bewegt” en „theilweise vermittelst der Sinnesempfindung in unserem Intellect ein ihr mehr oder minder stereometrisch ähnliches Abbild38 hervorruft” (p. 137)—, die nog niet in de schaduw kan staan van Berkeley’s kritiek, geeft zich zelf hier uit voor „die besonnene kritische Forschung”, „Eine Sichtung und Fortbildung der erkenntnisstheoretischen Principien Kant’s.” In zijn „Phänomenologische Durchwanderung der möglichen erkenntnisstheoretischen Standpunkte” in de 2e (der 3) Afdeling(en), waarin „Der transcendentale Idealismus” in dezelfde Hartmann-caricaturen wordt vertoond en gehoond, lezen we op p. 72, na de bekende deun „der transcendentale Idealismus lehrt uns, dass wir im Leben nicht wachen, sondern
träumen”39 (inderdaad, wel moogt ge spreken van „Traumillusionismus”!):
[400]
„Wenn wir die Gesichts- oder Tast-empfindungen wegen der zweidimensionalen stetigen
Abstufung ihrer Lokalzeichen räumlich ausbreiten, so thun wir das nicht, um mit Raumanschauungen
ohne transcendentale Realität zu spielen, sondern in der instinktiven Zuversicht,
so die räumlichen Lagenverhältnisse der uns afficirenden Theile des Dinges an sich
abbildlich zu reproduciren und repräsentativ zu erfassen. Wenn wir die Flächenanschauung
in die dritte Dimension hinausprojiciren, so thun wir dies abermals durchaus in der
Zuversicht, die räumliche Stellung des uns afficirenden Dinges an sich zu dem Ding
an sich unsres Leibes durch ein adäquates Bewusstseinsabbild zu begreifen.”
Precies,… evenals wij de kleuren produceren om de Farben-an-sich „abbildlich zu reproduciren und repräsentativ zu erfassen”!
Zo culmineert zijn „transcendentaler Realismus” op p. 121 „in der Aehnlichkeit, welche die raumzeitliche Reproduktion für’s Bewusstsein mit dem
raumzeitlichen Ding an sich erlangt”!
In twee woorden: Vóórkrities dogmatisme.
49: p. 136. Vergelijk O. Liebmann, Zur Analysis der Wirklichkeit, p. 41 (in het artikel dat de reeds onkantse titel draagt: „Phaenomenalität des Raumes”): „Derselbe galvanische Strom wird durch die Zunge als saurer Geschmack, durch das Auge
als rother oder blauer Lichtstreifen, durch die Hautnerven als Kitzel, durch das Gehör
als Schall empfunden.”!
[401]
Niet alleen dit ongelukkige zinnetje, maar (onder meer) heel deze passus pp. 154–156
van de Heer Bolland is voor eigen werk uitgegeven vertaalsel, nagenoeg letterlik plagiaat van Liebmann, wiens Spinozisties getinte „empirischer Materialismus” ook elders dezelfde fouten begaat (zie onder en opm. 38):
|
Bolland, p. 154 ss:
… „de uitkomsten der natuurkunde die zooals men weet [altans weten kan met Liebmann in de hand] haar physiologisch complement vinden in het theorema van Johannes Müller
aangaande de specifieke vermogens der zintuigen. Op den vasten bodem van talrijke
physiologische proeven en pathologische waarnemingen constateert men in dit theorema
het volgende als inductief-empirisch verworvene uitkomst. Ten eerste worden geheel
verschillende werkingen op de zintuigen enz.…
„Zoo bespeurt men …
„Desgelijks bespeurt …
„Van den anderen kant …
„Een en dezelfde galvanische stroom …
„Onze gezamenlijke zintuigen vormen om zoo te zeggen eene soort van klavier, waarop
door de buitenwereld wordt gespeeld … enz.”
|
Liebmann, p. 40 ss:
„Das physiologische Complement, dieser physikalischen Lehren bildet Johannes Müllers berühmtes Theorem von den specifischen Energieen der Sinne, welches auf dem festen Boden vielfältiger physiologischer Experimente
und pathologischer Erfahrungen beruhend, durch vollständige Induction gewonnen, die
Wahrheit jener Cartesianischen und Lockeschen Behauptung über jeden Zweifel erhebt.
Zweierlei nämlich ist empirisch constatirt. Erstens, dass völlig disparate Sinnesreize
etc.…
„So empfindet man …
„Ebenso empfindet …
„Auf der andern Seite …
„Derselbe galvanische Strom …
„Die Gesammtheit unsrer Sinne ist gleichsam die Claviatur, auf der die Aussenwelt
spielt … etc.”
|
[402]
Vgk. ook Dr. H. W. Ph. E. v. d. Bergh van Eysinga in zijn „Levensbeschouwing” p. 49: „Een elektrische stroom is licht voor ’t oog, pijn voor de huid, geluid voor
’t oor, smaak voor de tong, en kan nooit voor die verschillende zintuigen iets anders
zijn.”!—Zo wordt het naief realisme t.a.v. Locke’s „secundaire” hoedanigheden bestreden door … Locke’s naief realisme omtrent de „primaire” eigenschappen van een gewaarwordingveroorzakend
… natuurding! Bij Liebmann zelf vinden we nog (op p. 528, noot, „Z. A. d. W.”): „Das Denken äussert sich hier als ein gleichzeitig materieller und psychologischer
Vorgang. Vielleicht ist es seinem Wesen nach etwas Neutrales, das in doppelter Erscheinungsweise
auftritt; etwa so, wie dieselben Aetherschwingungen einerseits dem Auge als Licht,
andrerseits dem Tastsinn als Wärme erscheinen.”
Prof. M. Verworn, een van die moderne gewaarwordings„monisten” als Ziehen, Petzoldt, Mach, wiens half materialistiese, half dualistiese waarnemingsleer in de hersenen blijft
steken, laat in zijn „Mechanik des Geisteslebens” diezelfde bovenbesproken elektriese stroom optreden als Proteus der zintuigen, om
te bewijzen dat voor zijn „konditionale Betrachtungsweise der Dinge” de werkelikheid slechts uit betrekkingen bestaat … zonder betrokkenheden! Via Verworn (hem en heel die belangrijke moderne positivistenrichting behandel ik in een afzonderlik
geschrift wel nader) is diezelfde elektriese stroom nu pas weder ons land binnengeleid
door § 4 der „Hoofdtrekken eener filosofie van het menschelijk kenvermogen” van M. Greeve (p. 348 van Toekomst-Moraal, 1910).
50: p. 137. ’t Is telkens als een echo van Schopenhauer’s Kantvermaterialisering, die de „Kritik der Vernunft” noemt de „Kritik der Gehirnfunktionen”, de „Erfahrungswelt”, de natuur, een: „Gehirnphänomen” (dat wordt dus een Phänomen-phänomen!), evenzo van „Gehirnanschauung” spreekt, [403]en op p. 66, Satz vom Grunde (Grisebach III), dan ook schrijft: „Denn die Empfindung jeder Art ist und bleibt ein Vorgang im Organismus selbst, als
solcher aber auf das Gebiet unterhalb der Haut beschränkt” enz. (cf. p. 114 en passim; speciaal § 22, heel Schopenhauer’s realistiese conceptie van het lichaam als „unmittelbares Object”, ten onzent terug te vinden in de waarnemingsleer van P. Bierens de Haan’s naargeestig-dogmatiese Hoofdlijnen eener Psychologie met metaphysischen grondslag, 1898, p. 16 ss.). Zo beroemt er zich S. op: „Ich habe demgemäss es geradezu ausgesprochen, [!] dass jene Formen der Antheil des
Gehirns an der Anschauung sind, wie die specifischen Sinnesempfindungen der der respectiven
Sinnesorgane” (IV. p. 107) en in de noot aldaar: „Wie unser Auge es ist, welches Grün, Roth und Blau hervorbringt, so ist es unser Gehirn, welches Zeit, Raum und Kausalität, (deren objectivirtes Abstraktum die Materie ist) hervorbringt.—Meine Anschauung eines Körpers im Raum ist das Produkt meiner Sinnes- und Gehirn-Funktion mit x”.
Dat wie—so wordt dus voor ons: Zo min (het een)—als (het ander). Evenzo passim b.v. Kritik der Kantischen Philosophie, p. 535, V p. 155; of II p.222: „Was ist Vorstellung? Ein sehr komplicirter physiologischer Vorgang im Gehirne eines Thieres, dessen Resultat das Bewusstsein eines Bildes ebendaselbst ist” of p. 232 „Denn der Intellekt ist so vergänglich wie das Gehirn, dessen Produkt oder vielmehr
Aktion er ist.”
Ook elders (p. 245, 247) heet het intellect „nur eine somatische Funktion”, „ein Secundäres und Physisches” „der Vis inertiae unterworfen” [!]. IV, p. 63 „dass jedes Denken eine physiologische Funktion des Gehirns ist, eben wie das Verdauen
eine des Magens”, of II p. 287 „wie das Greifen Funktion der Hand”!
Verbijsterend wordt de verwarring op een p. 303, waar [404]het lichaam alleen … in de hersenen bestaat „als ein räumlich Ausgedehntes und sich in der Zeit Bewegendes nur mittelst der Funktionen
des Gehirns, also nur in diesem, existirt. Was hingegen erkennt, was jene Vorstellung hat, ist das Gehirn, welches jedoch sich selbst nicht erkennt, sondern nur [!] als Intellekt, d.h. als
Erkennendes, also nur subjectiv sich [!] seiner [!] bewusst wird.”
De hersenen kennen! zich! als … intellect!
Terwijl het intellect, het kennend subject, op p. 325 „im Grunde tertiär” heet „weil es den Organismus voraussetzt [i. pl. v. omgekeerd!], dieser aber den Willen”—is weer op p. 334 het Gehirn Erscheinung van het intellekt: en elders weer (b.v. p. 303) van de wil zelf, sc. „der Wille zu erkennen, objektiv angeschaut, ist das Gehirn.” Die 3 concepties warren bij Schopenhauer dooréén, al blijft wel z’n grondgedachte: hersenen objectiteit (= phaenomeen) van
intellect, zie II c. 22; c. 20, p. 286, in strijd met p. 287 „Objective Ansicht des Intellekts.” „Physiologies gesproken” (een geliefd stopwoord van realisten die het niet willen
zijn) is er nu eenmaal nòch subject nòch intellect, en Kant heeft er zich wel voor gehoed, wanneer hij kennistheoretiese waarden bedoelt,… physiologies te spreken! Immers alleen daardoor ontstaat die onzinnige „introjectie”:
heel de ruimtewereld, met de oneindige wereldruimte erbij, bevindt zich in … de hersenen;
of is een … hersenprodukt!; evenzo Schopenhauer’s waan, „dass man berechtigt ist, zu behaupten, die ganze objective Welt, so gränzenlos im Raum, so unendlich in der Zeit,… sei eigentlich nur eine gewisse Bewegung oder
Affektion der Breimasse im Hirnschädel” (II, p. 319) of p. 322: dat das Gehirn… „die Form des Raumes hervorbringt”! of ibid., wel is de voorstelling prius van de physis (het lichaam), maar „andererseits setzt die Vorstellung eben so sehr den Leib voraus, da sie nur durch
die Funktion eines Organs desselben entsteht.” Zo p. 323: Ook het Selbstbewusstsein [405]„durch das Gehirn und seine Funktionen bedingt”, zelfs: p. 324 „Dieser Brennpunkt der gesammten Gehirnthätigkeit ist [!] Das, was Kant die synthetische Einheit der Apperception nannte,” een „untheilbarer Punkt”!
Dan p. 334: „So hat Kant … Raum, Zeit und Kausalität, als Gehirnfunktion nachgewiesen; wenngleich er dieses
physiologischen Ausdrucks sich enthalten hat” … und dieses physiologischen Ungedankens!
Zo II, 16 („Zur idealistischen Grundansicht”) „dies [!] hat Kant ausführlich und gründlich dargethan; nur [!] dass er nicht das Gehirn nennt, sondern
sagt ‚das Erkenntnissvermögen’.” Nur!—Kant heeft evenmin gedacht als gezegd: „Es ist eben so wahr, dass das Erkennende ein Produkt der Materie sei, als dass die Materie eine blosse Vorstellung des Erkennenden sei, aber es ist auch
eben so einseitig.” Vergelijk in dezelfde geest: II p. 21 of p. 23, „dass auch das Subjekt als solches durch das Objekt bedingt ist” of p. 25.
Volgens V, p. 53 zouden zelfs „die so genauen und richtig zutreffenden astronomischen Berechnungen” „nur dadurch möglich” zijn „dass der Raum eigentlich in unserm Kopf ist” en luidt het van hem, die deze wereld als „ein blosses Gehirnphänomen [!] auffasst”: „Dass der Kopf im Raume sei, hält ihn nicht ab, einzusehn, dass der Raum doch nur im
Kopfe ist.”!
Op Schopenhauer’s physiologies vooroordeel berust ook zijn foutief gebruik van het woord „cerebraal” voor intellectueel, verstandelik (dat ook in de Nederlandse kunstkritiek gaat binnendringen), cf. IV
260 „intellektual, d.h. (objectiv ausgedrückt) cerebral”. Een vooroordeel, immers gemoedsleven, gevoel en geniale intuïtie, zijn physiologies
even „cerebraal” als … het bewuste denken.
51: p. 138. Vergelijk nog Bolland, Wereldraadsel, p. 259 (Intreerede): „Verandering is en blijft voor ons [406]het volstrekte Apriori”! met Kant te dezer plaatse:
„Ebenso kann die transcendentale Aesthetik nicht den Begriff der Veränderung unter
ihre Data apriori zählen: denn die Zeit selbst verändert sich nicht, sondern etwas
das in der Zeit ist. Also wird dazu die Wahrnehmung von irgend einem Dasein, und der
Succession seiner Bestimmungen, mithin Erfahrung erfordert.”
Welk een verschil in ernst en bezonnenheid!
Het is dan ook niet te dulden, dat juist deze doldrieste dogmaticus zich in deze zelfde
rede, op p. 268 in een noot de volgende aanmerking veroorlooft op een kriticus, zó
schroomvol (Windelband zou met Liebmann zeggen „keusch”) als Prof. Heymans:
„Onvoorzichtig daarom en vol aanleiding tot misverstand is de volgende uitspraak van
mijn hooggeachten ambtgenoot te Groningen: ‚Het is in hooge mate waarschijnlijk, dat
zich alle natuurverschijnselen, physiologische, chemische en physische, tot mechanische
laten terugbrengen’ (Prof. G. Heymans, ‚De Gids’ van April 1896, blz. 94). Zelfs objective is dit niet eens toe te geven; vgl. bijv.
W. Ostwald over ‚die Ueberwindung des wissenschaftlichen Materialismus’ (Leipzig 1895)”.
Dit staat als noot bij Prof. Bolland’s zinsnede:
„Het leven der Natuur is echter rijker dan de objectief visionaire puntenwarreling,
waarin velen nog het Al zouden willen zien, doch waarin alles tot uitwendige verhouding
is geworden, zonder gevoel of innerlijkheid; heeft de mechanistische natuuropvatting
als methóde haar goed recht van bestaan, als theorie is zij eene bekrompene, eene
plat eenzijdige dwaasheid.”
Aan „eene bekrompene enz. dwaasheid”, Prof. Bolland, maakt zich in deze slechts hij schuldig, die als gij, met natuur (of zelfs Natuur)
bedoelt een deel der concrete Werkelikheid, niet hij, die, als Prof. Heymans, begrijpt dat de Natuur, het object van physiologie en physica, slechts [407]Phaenomeen is en de concrete Werkelikheid evenmin mechanies als ruimtelik!
Heerlike ironie, dat Prof. Bolland in deze quasi-anti-materialistiese, maar zijns ondanks juist naturalistiese passus,
de immaterialist Heymans verwijst naar … de materialist Ostwald!
In zijn zg. „Zuivere Rede” (en nogmaals Coll. Log. pp. 880–885) herhaalt Prof. B. (p. 186, 2e dr. 224) dezelfde aanmerking. Prof. B. is in 1904 (1909) nog ten deze niet wijzer,
wel grover geworden, laat nu zijn „vrienden der wijsheid” verbaasd staan, dat „Het
dogma van de ‚mechanische verklaarbaarheid’ der werkelijkheid [n.b.]” wordt verkondigd
door „de hoogleeraar der … wijsbegeerte Heymans”. De stippels zijn van Prof. Bolland. Rideamus!40
Prof. B. is goedig genoeg om op p. 9 (52) letterlik te [408]verklaren, dat voor hem Heymans’ „alle natuurverschijnselen” betekent: „alles, letterlijk alles”. Waarvan akte.
Deze tegen Heymans gerichte pagina’s (8 en vv., 2e dr. 51 ss.) bewijzen slechts dat ook Heymans, als Kant, hoog boven Prof. Bolland’s bereik en begrip staat. Ze zijn, weloverwogen, niets dan een armzalig poginkje,
tegen Heymans’ superioriteit, bij oningewijde dus argeloze lezers de schijn van „dogmatisme”, „ondoordachtheid”,
„bevooroordeeldheid” te wekken, door een uit z’n verband gerukt of zelfs een vervalst citaatje. De aard dezer vervalsing verdient nadere toelichting:
Prof. Bolland citeert, p. 8 (52), uit Heymans’ „Gesetze u. Elemente des wissenschaftlichen Denkens”: „De apodicticiteit der logische wetten, in den zin, waarin zij daaraan feitelijk
wordt toegeschreven, levert geen nieuw probleem op.” En in een noot op die „apodicticiteit” voegt hij er bij: „‚Apodeixis’ beteekent
bewijs, doch bedoeld is hier eene ‚volstrekte’ geldigheid van algemeene bijzonderheden
of ‚betrekkelijkheden’, waartegen geen verstandig bezwaar kan rijzen in logisch …
dogmatisme.”
Reeds deze noot geeft een even ware als waardige voorstelling voor ieder die weet,
dat Heymans met apodicticiteit niets anders bedoelt, dan enerzijds een feit, een gegeven psychies en psychologies feit van het denken, dus „nicht etwas zu Beweisendes, sondern Gegenstand der unmittelbarsten, inneren Wahrnehmung” (men bestudere § 22) en anderzijds een probleem, waarvan de zuiver logiese oplossing wordt gezocht (men bestudere heel Heymans’ meesterwerk).
De geciteerde zin zelf echter luidt bij Heymans als volgt, op p. 101:
„Die Apodiktizität der logischen Gesetze in dem Sinne, in welchem sie denselben tatsächlich
zugeschrieben wird, bietet also [ik cursiveer wat Bolland schrapte] kein neues Problem”…
Also… want deze zin is de slotsom, de conclusie, van [409]heel een §, genaamd „Die apodiktische Gewissheit der logischen Gesetze”, gewijd speciaal aan de vraag, of deze nog een nieuw probleem oplevert, nadat het logiese probleem (sc. de geldigheid a-priori der denkwetten, dus van het principium contradictionis
en exclusi tertii, voor alle mogelike werkelikheid) is opgelost; diezelfde zin luidt dan ook verder: „sie ist in der Anwendung der logischen Gesetze auf die Wirklichkeit, welche wir im
vorigen Paragraphen zu erklären versucht haben, mit einbegriffen”! Aan het logiese probleem zelf, waarom alles „niet iets anders” is dan wat het is,
zijn dan reeds, voorzover het de feiten van het denken betreft, de §§ 14–20 en voor de verklaring dier feiten de niet minder magistrale §§ 21–24 gewijd, welke laatste § „die Lösung des Problems” heeft geboden.
Maar Prof. Bolland zegt op p. 9 (53): „Zoo is ook bij Prof. Heymans om te beginnen alles datgene wat
het is, en niet iets anders, wat zoozeer in de rede heet te liggen, dat het niet eens problemen medebrengt” … hier gaat de vervalsing nog een graad verder: Van de conclusie „also kein neues Problem” werd op p. 8 (evenals explicite op p. 32 van „Het Verstand”) gemaakt de bewering zonder meer: „geen nieuw probleem”, en op pag. 9 reeds het dogma: „niet eens problemen”…
Zo is op p. 11 (55) ridder Bolland waar hij wezen wilde: „Wie met vooropgestelde ‚waarheden’ begint, waarheden, die
op hare wijze niet eens problemen medebrengen, begint met eene zekerheid zonder twijfel,
die niet de zekerheid is der doordachtheid en wijsheid; wie met ‚axiomen’ begint,
begint met vooronderstellingen, die als vóóroordeelen van vooróórdeelen ongescheiden
onderscheiden zijn.” enz. enz.
Verslagen ligt Heymans en zijn werk van ± 500 gedegen pagina’s, uitsluitend gewijd aan … de kritiek der wetenschappelike axioma’s en hun apodicticiteit; bladzijden, die elk zonder onderscheid kritieser bezinning, [410]dieper inzicht, bezonkener wijsheid, zuiverder begrip en vromer waarheidszin bevatten,
dan voor enig Hegeliaan als zodanig ooit bereikbaar is, laat staan voor zulk een Hegeliaan.
En in 1910 heeft Prof. Bolland in een pamflet blijkbaar niets beters tegen Heymans’ boek en deszelfs „betrekkelijke onbenulligheid” aan te voeren dan … Prof. Bolland’s vervalsing, voor hem van genoeg belang om ze te herhalen op pag. 20/21 van „Het Antwoord”: „evidentie van datgene, welks ‚apodicticiteit’ bij Heymans elders geen probleem heet op te leveren”!
Ik vermoed dat Heymans zelf, in zijn serene redelikheid, voor dit soort Bollandistiese polemiek zelfs geen
woord van afkeuring overheeft—enkel zwijgende verontwaardiging en wat meewarig begrijpen.
Maar ik voor mij achtte het nodig, hier eens dit proefje „Zuivere Rede” in ’t licht te stellen, niet om Heymans, maar terwille van de vele kritiekloze slachtoffers van Professor Bolland’s waarlik weergaloze „geoefendheid”, die hun de weg tot Kant-Heymans verspert.
„Toch wel berekend en listig, maar valsch en bekrompen”—deze giftige pijl door Prof. Bolland op Heymans gemikt in zijn schotschrift, stuit af op Heymans’ integriteit, om slechts zijn schutter te treffen.
Aangaande Heymans’ dialektiek-dodend meesterwerk, dat Prof. Bolland evenmin kan „laten gelden”, als hij er ook maar één §, één bewijs van kan weerleggen,
omdat het nu eenmaal zijn „begrip” te boven gaat, en waaraan hij zich dan ook wijselik
niet waagt, wordt de jongelui evenwel op college (Coll. Log. p. 274) de goedkope stoutigheid voorgezet: „een uur lang zouden wij het hier kunnen
hebben over de ondoordachtheid, waarmee de schrijver z’n pen heeft bestuurd, toen
hij schreef over ‚wetten en elementen van het wetenschappelijke denken’.” De paar
vittend bedoelde „vragen”, die dan daaromtrent volgen, getuigen van, of wenden voor,
een onnozelheid, die zelfs de titel niet begrepen [411]heeft,—te weten het verschil tussen „wet” en „element”41, en de „transcendentale” zin van de titelkeus „wetenschappelik denken” ter aanduiding van de kennisleer als kritiek der wetenschappen.
In hetzelfde zinnetje van p. 9 (53) wordt nog even Heymans’ bedoeling in zake de mechaniese natuurbeschouwing verhegeld oftewel verdraaid aldus:
„de gegevens van physiologie, chemie en physica [zijn] geen van allen wat zij zijn,
maar ‚hoogst waarschijnlijk’ wat anders.” De weerlegging van dit mechanisties-verkeerde „zijn” geeft o.a. § 25 van Heymans’ „Einführung in die Metaphysik”, getiteld „der Erkenntniswert der mechanischen Naturauffassung”, terwijl in hetzelfde zonneheldere standaardwerk42 die algemene fout haar formulering vindt in de termen der logica: Men vat de „aequipollentie”
(omvangsgelijkheid) der betrokken begrippen verkeerdelik op als „identiteit” (inhoudsgelijkheid).
Op p. 189 (227) van „Zuivere Rede” vraagt Prof. Bolland met betrekking tot de aethertrilling-hypothese van het licht:
„Laat zich iets aan deze verklaring van het bekende uit het onbekende voorstellen,
laat er zich iets aan begrijpen? Wat moet eigenlijk der heeren ‚mechanisch verklaren’
heelemaal?”—Dat Prof. Bolland dat niet begrijpt, kan hem niet euvel worden geduid. Wel, dat hij Prof. Heymans op deze vraag, hier en elders, slechts laat antwoorden met een zinnetje uit een tijdschriftartikel
dat, „zonder meer”, in ’t geheel niet ter zake is, te weten: „Das letzte Ziel alles Erklärens ist nichts Anderes als empirisch gegebene Zusammenhänge
logisch zu durchleuchten.”
Zulk soort schijnpolemiek tegen een meerdere als Heymans, [412]ten aanschouwe van een publiek op welks licht te verbijsteren begriploosheid deze
„geoefendheid” van meet af (zie Prof.’s voorrede) speculeert, is even ridderlik als
redelik.
Men behoeft Heymans slechts te kennen en te begrijpen om eens en voor al te weten, dat hij uitsluitend
van de natuur, van het gebied der physica en physiologie, de mechaniese verklaarbaarheid
of herleidbaarheid mogelik of zelfs waarschijnlik kan noemen, en dat voor hem dus
al het geestelike, heel het terrein der psychologie en der geesteswetenschappen als
zodanig, daarvan eo ipso en principieel, op kenniskritiese grond, is uitgesloten.
Maar Prof. Bolland durft in 1910 in zijn uitval tegen Heymans, getiteld: „Nieuwe Kennis en oude Wijsheid, eene poging tot voorlichting”, op p. 55 s., op dezelfde pagina, waar hij een Heymans toevoegt: „En in alles eerlijkheid en rondheid” … deze zin laten drukken: „Ook zoude
het der ervarenheid te Groningen eer aandoen, rondborstig evenzeer te erkennen, dat
men eene misvatting uit, wanneer men de opvatting uit, dat geest en ziel, met al hetgeen
daar niet aan toekomt [?!] zich nog eens zullen laten herleiden tot levenlooze en
zelfs onqualificeerbare werktuigelijkheid” …! Dit is weliswaar laster (evenals de
smetten van pragmatisme en theosofen-kwakzalverij, die Prof. Bolland’s waan een theoreticus van ’t zuiverste water als Heymans tracht aan te wrijven), maar Prof. Bolland wist, begreep, nu eenmaal niet beter, naar ik wil aannemen. Ik ben alleen benieuwd,
of hij, na deze mijn „poging tot voorlichting”, nu hem altans zijn algehele misvatting
ten deze gewezen is, met „eerlijkheid” en „rondborstig” onmiddellik zijn laster zal
erkennen en herroepen en voortaan zal trachten, van Heymans tenminste zoveel te leren kennen en begrijpen als nodig is, om enigszins weer goed
te maken, wat hij in onwetendheid en wanbegrip aan hem en de waarheid misdreven heeft.
Een Heymans zou onderschrijven, evenals een Eisler, een Wundt, de geniale „onvoorzichtigheden” van niemand [413]minder dan Leibniz: „Tout ce qui se fait dans le corps de l’homme et de tout animal est aussi mécanique que se qui se fait dans une montre” en „Recte constitutum est, nihil in corpore fieri, quod non mechanicis, i.e. intelligibilibus rationibus constet.”—Voor hun als voor Leibniz geldt daarbij, zonder zweem van zelfweerspreking: „la Perception, et ce qui en dépend, est inexplicable par des raisons mécaniques, c’est-à-dire par les figures et par les mouvements.” (Monadologie, thèse 17, cf. thèses 79 et 81). Immers zij allen zijn zuivere parallelisten: „Tout se fait mécaniquement et métaphysiquement en même temps.”, voor wie de mechaniese natuur slechts phaenomeen is van de metaphysiese werkelikheid:
„La source de la mécanique est dans la métaphysique”, een uitspraak, door de heer Bolland zelf indertijd geciteerd, maar wel kwalik begrepen.
52: p. 140. In dezelfde zin p. 548/9: (Die Lebenserscheinungen) „Zwar könnten an sich die Finalität und Causalität, welche ich als Kehrseiten [?] meines
zeitlichen Denkens vorfinde, die doppelseitige menschliche Auseinanderziehung [een aan de gelijktijdigheidsfout ontleend beeld] einer rein unzeitlichen Logik sein, so dass Zweck und Ursache nur illusorisch [!]
gefasste logische Notwendigkeiten wären. In gewissem [?] Sinne mag dies ja auch immerhin
der Fall sein, allein in seiner Strenge ist mir dieser zeitleugnende Gedanke unerträglich;
in meinem Gefühl eines Bedürfnisses nach Erlösung von Unvernunft, Bosheit und Elend
empfinde ich es als eine Verhöhnung des persönlich und etwa auch kosmisch empfundenen
Uebels, mein Fühlen und Wünschen und Wirken als etwas schlechthin Zeitloses zu denken,
so, dass mein Willensact sowie der demselben entgegengesetzte Widerstand eine reine
Illusion, ein nicht einmal geträumter Traum wären.” Waar gemoedsaandoeningen en wensen spreken verwijst de wijsbegeerte met een zwijgend
„Non ragioniam”… [414]of desnoods met een uitgesproken „πρωτον μεν ἀληθεια” naar kerkleer en dergelijke—en speciaal de tijdkritiek lacht om deze illusionaire,
dromende vrees, dat zij de heer Bolland zou dwingen, zijn gemoeds- en geestesleven, zijn levensactie, „als etwas schlechthin
Zeitloses zu denken”. Juist wanneer en dewijl de tijd bewustzijns„vorm” is—blijft
een niet-tijdelik bewustzijnsleven een zelfweerspreking, een onmogelikheid, van dezelfde
kennistheoretiese soort als een niet-ruimtelike bewegingswereld.
53: p. 141. Op p. 266 (Wereldraadsel) maakt Bolland’s Hartmanniaans dogmatiese „Mystiek” van het subject der interindividuele tijdelikheid
„eenen alles omvattenden absoluten Géést.”
Interessant is het te zien hoe ook Poincaré in „La Valeur de la Science” worstelt met het algemeen subject van de Tijd in ontologiese bevangenheid. Hij ziet
wel in, alle affirmations over (objectieve) gelijktijdigheid en opeenvolging zijn
zinledig zonder gemeenschappelik subjekt, „n’ont par elles-mêmes aucun sens” (p. 46; vergelijk ook Kinkel tegen Riehl, p. 25 o. c.). Hij zou dan wel willen concevoir „une sorte de grande [!] conscience, qui verrait tout et qui classerait tout dans son temps”, maar heeft toch bezwaren tegen zo’n „demi-dieu”, die met onvolkomen geheugen zou moeten worden gedacht, „puisque sans cela tous les souvenirs lui seraient également présents et qu’il n’y
aurait pas de temps pour elle” (deze subtiliteit vergeet echter dat ook voor ons oorspronkelik alleen le présent de tijdbron kan zijn). „Et cependant, quand nous parlons du temps, pour tout ce qui se passe en dehors de
nous, n’adoptons-nous pas inconsciemment cette hypothèse; ne nous mettons-nous pas
a la place de ce dieu imparfait; et les athées eux-mêmes ne se mettent-ils pas à la
place où serait Dieu, s’il existait?” Hij acht dan deze „hypothèse” toch onvoldoende „puisque cette intelligence hypothétique, [415]si même elle existait, serait impénétrable pour nous.” Dit inzicht verheft Poincaré altans boven Hartmann c.s. Maar wij weten nu dat zulk een „transcendentaal” subjekt geen „hypothèse” is, geen als „bestaand” te veronderstellen wezen, maar hypothesis in oorspronkeliker dieper zin van het woord. Wie mij tot dusver gevolgd heeft zal
mij begrijpen, wanneer ik z’n ontologiese gesteldheid aldus formuleer: Het subjekt der natuur bestaat evenmin, dus evenzeer, als de natuur.
54: p. 141. Dr. J. D. Bierens de Haan stelt de verbijsterende vraag: „Maar waar vinden wij dit subject?”! (p. 227 van „De Weg tot het Inzicht”).43 Kennistheoretiese subjekten, als het subjekt der natuur of het subjekt der waarheid
zijn nu eenmaal geen „wezens”, die men tegen ’t lijf loopt.
Zelf maakt hij er op zijn wijze een ens metaphysicum van, p. 185: „Want het voorwerp
met zijn ding-schijn bestaat niet als subjekt tegenover het kennend bewustzijn als zodanig (in welk geval het toch een zinnelijk ding ware)—maar
het bestaat in de synthetische handeling van een universeel bewustzijn zelf. Het universeele
bewustzijn is het Eeuwige Denken [!], de wereldgrond zelf, het wereldcentrum”!
Deze „Subreption” leidt op p. 187 tot het volgende dubbelgebeide dogmatisme: „Het
ding-karakter is dus niet stoffelijk substantieel, maar iets geestelijks; de kracht
der Idee, [416]die de voorwerpen stelt, is een denkkracht, zoodat zij bestaan als handelingen der
Idée zelve.
„Onze aanschouwing van het voorwerpelijke is nu een herhaling [n.b.!] waarbij ons individueel
bewustzijn deze hoogere [!] synthetische handeling weerspiegelt [!]. Waarneming is
reconstructie [!] van binnen uit”!
Dit is de „höherer Idealismus” waarmee Kant’s verontwaardiging zo meesterlik de spot drijft (zie Proleg. p. 164).
Ditzelfde Hartmannisme bij Bolland (W. p. 316):
„Is er waarheid in het menschelijk denken, dan bestaat die in de bewuste reproductie
van den inhoud eener Wereldidée” enz.
Ook het „objectief idealisme” van Bergmann, Eucken, Lipps e.a. begaat de reeds bij Berkeley te vinden fout, van het kennistheoreties Subjekt van Natuur en Tijd, eenmaal als
Vóóronderstelsel ontdekt en begrepen, een werkelik bestaand Wezen, een soort Algeest
te maken, even onkants als ongerechtvaardigd.—Wel vindt men bij Kant zelf reeds misstappen in diezelfde richting. Vgk. daaromtrent Windelband, Die Erneuerung des Hegelianismus, 1910, p. 14: „Nun hatte schon Kant alle Mühe, dieses ‚Bewusstsein überhaupt’ vor der metaphysischen Ausdeutung zu schützen,
die ihm sein eigenes persönliches Weltanschauungsbedürfnis nahelegte. Der zunächst
hypothetisch eingeführte ‚intuitive Verstand’, der intellectus archetypus, dann—nach den Postulaten der praktischen Vernunft—in der Kritik der Urteilskraft
das ‚übersinnliche Substrat der Menschheit’, das alles waren schüchterne Ansätze zur
Metaphysizierung des ‚Bewusstseins überhaupt’, denen Hegel nur den rechten Namen gab, wenn er es Gott nannte.”
Ten slotte zij hier nog gewaarschuwd tegen de verhaspeling van het subjekt der kennis, dus het subjekt van phaenomenale werkelikheid, met het subjekt der waarheid, „das urtheilende Bewusstsein überhaupt” van Rickert, dat bij deze dan ook wordt tot subjekt van [417]het zijnde a.z., aldus ten onrechte in z’n „zijn” van mogelik oordeel afhankelik gemaakt, een soort „Immanenz”, die dus niets te maken heeft met de phaenomenaliteit, de Kantiaanse afhankelikheid
van mogelik kennen. Rickert kent of erkent zo min ons krities subjekt der natuur als de phaenomenaliteit der
ruimte-dingen. Voor zijn objekt-realisme zijn psychies en physies even „reële”, kennistheoreties-gelijkwaardige delen der „empirische Wirklichkeit” („Das Physische und das Psychische sind, wie man sie auch sonst definiren mag, jedenfalls
beide gleich unmittelbar gegeben.” Die Grenzen, p. 175; „Wir finden unmittelbar vor eine Welt, die aus Körpern besteht und aus anderen Gebilden,
die wir psychisch nennen.” „Wir wissen, dass das Psychische ein Theil der empirischen Wirklichkeit ist, so gut
wie die Körper.” ibid. p. 180).
Aan Rickert zien wij dus, hoe men kan komen tot een „Bewusstsein überhaupt” en daarvan afhankelike „immanente objekten” (vgk. ook de noot bij bl. 390), zonder
de kritiese objekt-immanentie en haar subjekt ook maar van verre te hebben bereikt.
Rickert’s grondfout, waarmee heel zijn „idealisme” staat en valt, te weten: dat het al of niet toekennen van waarheid, het zus of zó „oordelen”, afhankelik zou
zijn van het willen en dus de „Urtheilsnothwendigkeit” in plaats van een causale (re vera!) een soort teleologiese zou zijn en mitsdien elk oordeel een transcendent „Sollen” zou impliceren (Hoofdst. XIV, Sein und Sollen, van Der Gegenstand der Erkenntniss: „jedes Urtheil erkennt ein Sollen an, die Urtheile die Thatsachen constatiren, sind
unbezweifelbar, also ist auch die Urtheilsnothwendigkeit vor jedem Zweifel geschützt.”) en een „waarde” „anerkennen” („dass sogar die Konstatirung einer Thatsache die Anerkennung eines Werthes einschliesst”, Die Grenzen [418]p. 707), zodat „Sollen” prius zou zijn van „Sein” (C. XVII van Der Gegenstand, „dass das Sollen begrifflich früher ist als das Sein”) en de zekerheid zou verschaffen van een transcendente waarde („Wir dagegen finden, dass auch in den scheinbar nicht über Bewusstseinsthatsachen hinausgehenden
und daher absolut unbezweifelbaren Urtheilen ein transcendenter Werth mitbehauptet
wird und daher können wir von einem Wissen von diesem transcendenten Werthe reden.”), waarbij dan de waarheid zelf, als al wat men „verplicht” is te „bejahen”, fungeert als „Gegenstand der Erkenntniss” („Der Gegenstand der Erkenntniss ist ja nichts anderes als der Inbegriff der zu bejahenden
Wahrheitswerthe.”)—deze grondfout is boven behandeld in Hoofdstuk IV § 3, speciaal p. 85/6 en in opmerking
5.
Even juist als scherp formuleert Rickert, hoe deze (onjuiste) leer (vgk. ook Bauch in de noot bij bl. 86) de bekende zelfweerspreking der waarheidsloochening in het
ethiese transponeert: „Wo man den Pflichtbegriff als ethischen Begriff bekämpft, wird es dem Menschen zur
Pflicht gemacht, keine Pflicht anzuerkennen.” (Die Grenzen p. 713). Maar onze zuiver theoretiese geesteswettelikheid mag en moet ook dit antiscepticum
versmaden!—
55: p. 148. Si duo idem dicunt, non est idem. Ook Wundt c.s. (Eisler en alle krities-monistiese evolutionisten) noemen „die Natur Vorstufe des Geistes”, zeggen „dass der Geist aus der Natur sich entwickelt”. Met hen zijn wij het daaromtrent volkomen eens. Het onderscheid met Hegeliaanse
gelijkklinkende uitspraken is niet meer of minder, dan dat Wundt het natuur-idealisties en oorzakelik bedoelt, en de Hegelarij natuur-realisties en dialekties i.e. anticausaal (Hartmann en Eucken weer natuur-realisties en causaal). Bij Wundt, zuiver parallelist als Heymans, is nooit het psychiese uit het physiese, het geestelike [419]uit het stoffelike voortgekomen, maar wel menselik geestesleven, kultuur, uit kultuurloze
„natuurlike” dierlikheid.
Uitstekend Eisler, Geschichte des Monismus, p. 169:
„‚Natur’ und ‚Geist’ zeigen sich uns somit nicht als absolute Gegensätze, sondern
sie sind, im weitesten Sinne, nur die beiden Seiten oder Betrachtungsweisen einer
einheitlichen Wirklichkeit; im engeren Sinne aber ist Natur die niedere Stufe des
Seins, das auf einer höheren, aktiveren und bewussteren ‚Geist’ (im Unterschiede vom
psychischen Innensein überhaupt), und in der Gesamtheit von dessen Gebilden Kultur
ist. Natur als Objektivation des Geistes und Natur als Vorstufe des Geistes sind also
wohl zu unterscheiden. Der Geist im engeren Sinne steht über der Natur, während er
im weiteren Sinne in der Natur selbst und deren Entwicklung zum Ausdruck, zur Erscheinung
gelangt. Die Natur als Körperwelt ist die äussere Hülle, der Leib des Geistes.”
Van de natuurwetenschappelike evolutie-leer is Hegel de vijand en verachter, ze is voor hem „völlig leer”, „grassiert noch” enz., zie § 249 Kl. L. Inderdaad, de evolutie-leer „grassiert noch” in ironie van tegenstelling tot Hegeliaanse „Naturphilosophie”.—Van de wonderlike waan, als zoude Hegel „ein genialer Vorläufer der Darwinschen Entwicklungslehre” zijn en Darwin zelfs „ein genialer Ausarbeiter der Hegelschen Erkenntnistheorie” (frazen van Dietzgen over „Darwin und Hegel”), zou een blik in deze § 249 al kunnen genezen. Voor hem zijn „Gattungen” even duurzaam als „Gesetze”.—„So erkennt man z.B. in der Natur die Güte Gottes darin, dass die verschiedenen Klassen
und Gattungen, sowohl der Tiere als auch der Pflanzen mit allem versehen sind, dessen
sie bedürfen, um sich zu erhalten und zu gedeihen. Eben so verhält es sich dann auch
mit dem Menschen, mit den Individuen und mit ganzen Völkern.…” etc., aldus Hegel, waar hij op zijn manier „verstandig” wilde zijn (§ 80, Kl. Log., Zus.).
[420]
56: p. 158. Prof. Dr. Jos. Kohler. Mijn qualificatie en de positie van deze roemruchte nestor van het volkerenrecht
en veelzijdig rechtsgeleerde grootwaardigheidsbekleder der Berlijnse Universiteit,
maar in philosophicis een des te gevaarliker even autoritair als bombasties idee-dilettant,
vergt dat ik enige van die in de tekst bedoelde Ungeheuerlichkeiten aanwijs, al is het eigenlik jammer van de benodigde ruimte. In zijn „Lehrbuch der Rechtsphilosophie” (1909) volgt op de Inleiding (I) van het 1e Boek (Die Rechtsphilosophie und ihre Bedeutung) een hoofdstuk II: Philosophie und Rechtsphilosophie, waar te lezen staat (p. 7):
„Vor allem kommt hier in Betracht die Erkenntnistheorie, d.h. die Frage über das Verhältnis
zwischen Subjekt und Objekt [dus het in de tekst aangewezen objekt-realisme] und die Frage ob unseren Vorstellungen [!] von der Welt eine Welt in Wirklichkeit
zu Grunde liegt und wie sich diese Wirklichkeit zu unseren Vorstellungen verhält.
Das ist die ungeheuere Frage des kritischen Realismus.… Die Annahme, dass es überhaupt unmöglich sei, in
das Ding an sich einzudringen, sodass [!] wir auf das Gebiet unserer Vorstellungen
[!] zurückgeworfen waren, beruht auf dem falschen Dualismus [!] Kantschen Angedenkens:
dieser Dualismus mit seiner ständigen Skeptik und dem ‚Ignoramus’ in bezug auf die
Aussenwelt [!] ist längst überwunden. Überwunden ist auch die Annahme, dass Zeit und
Raum nur auf unserer Vorstellung [!] beruhten und eine Zutat unseres Geistes wären.
„Vielmehr ist zu sagen, dass das Ich und das Nichtich alles zu einem grossen [!] Weltganzen
gehört und darum notwendig eine Zusammenstimmung [!] stattfinden muss, namentlich
auch in der Richtung, dass Zeit und Ausdehnung, wie wir sie schon seit Aeonen in unseren
Geist aufgenommen [!] haben, unserer Empfindung von Zeit und Raum [421]entsprechen, da [!] der menschliche Geist und schon was dem Menschen an Geschöpfen
vorhergegangen ist, aus der Zeit und dem Raum die ständige Vorstellung überkommen
[!] haben.”
Over Tijd en Ruimte vergelijke men dan § 3 van zijn „Das Problem der Rechtsphilosophie” in zijn Moderne Rechtsprobleme: „Die Entwicklungslehre [die van K.] setzt daher zwar die Wirklichkeit der Zeit voraus,
allein sie beruht andererseits auf der Erkenntnis, dass das Zeitliche auf einem Ausserzeitlichen
und Ausserräumlichen beruht und dass über Raum und Zeit eine höhere Wesenheit schwebt.…
Die Ansicht, alsob sie [„Raum und Zeit”] nur subjektive Zutat unseres Geistes waren, ist irrig. Ihre Wirklichkeit wird nicht
nur durch die Sinnfälligkeit unserer Beobachtung dargelegt, sondern auch durch unsere Körperlichkeit inmitten des gleichzeitigen oder verschiedenzeitigen Andersseins.… Wir [?] nehmen Zeit und Raum an, und ebenso nehmen wir eine Einheit und Vielheit der Wesen an.… Aber wir glauben an alles dieses in relativer Weise” etc.
Maar horen wij nu verder (p. 8) Prof. Kohler tegen Kant’s „Dualismus”: „Jener ganze Dualismus ist so ungeheuerlich und haltlos, dass er vor energischen Denkern sofort zusammenfallen musste. Fichte
und Schelling suchten ihn zu stürzen, und Hegel hat ihn vollkommen zertrümmert (Identitätsphilosophie).…” „Der Hauptirrtum der Kantschen Philosophie besteht darin, dass der Unterschied zwischen
Subjekt und Objekt ins Ungeheuerliche übertrieben ist”.… Volgt een „Vorstellung” van Kant’s kennisleer: „Nach der Kantschen Erkenntnistheorie steht auf der einen Seite das Subjekt ganz allein
im Theaterraum [!] und vor ihm ist die ungeheuerliche Bühne der Theatervorstellung [!], welche die Welt bedeutet. Zwischen diesen beiden
Dingen sollte nun eine Vermittelung sein, aber fern davon: dasjenige, was wir wahrnehmen
ist nur ein Phänomen, eine Folge von [422]Erscheinungen, und alles, was hinter dem Phänomen liegt, ist uns ewig verborgen, denn
all unsere geistigen Kräfte können sich nur auf die Erscheinungen beziehen.” [Natuurlik is juist die waarneming zelf de en de enige „Vermittelung” tussen Subjekt en Niet-ik. Juist door de Beziehung van onze „geistigen Kräfte” op dat Niet-ik ontstaat de „Erscheinung”!] „Diese ganze Vorstellung ist schon darum verfehlt [inderdaad verfehlt], weil sie zwischen dem einen [!] erbärmlichen Ich und der ganzen Welt einen
solchen Unterschied macht, dass hier eine ungeheuere Kluft gähnt; das ist doch kaum der Mühe wert, wegen des einen Menschen solches Wesen zu machen! Wie verhält es sich denn mit der ungeheueren Menge der weiteren Ichs, die doch ebenfalls in die Welt hineinstarren?” (p. 9:).… „während unser ganzer Leib mit all seinen [?] Leiden und Schmerzen nur ebenfalls ein
Phänomen ist, und in der Tat in den Wolken steckt [goed gelocaliseerd], die das Ding an sich umgeben.”.…
Na deze even individuele als individualistiese Kant-voorstelling levert nu p. 9 de volgende gewoon-realistiese „Spiegelung”- en „Aetherschwingungen”-dogmatiek:
„Der Gedanke von dem Ding an sich ist insofern zutreffend, als natürlich jede Spiegelung
[!], jedes Einwirken in eine Subjectivität nur so aufgefasst werden kann, dass das
Ding an sich nicht in das Subjekt eingeht, sondern einen Eindruck macht, und dieser
Eindruck ist es, den wir als das Bild der Welt erschauen. Insofern kann zwischen Eindruck
und Welt natürlich nie volle Gleichheit bestehen, ebensowenig wie eine Gleichheit
bestehen kann zwischen der Matrize [!] und dem aus der Matrize hervorgehenden Bilde
[!]. Aber immerhin muss es verstandesmässig möglich sein, zwar nicht ein Abbild der
Matrize zu geben, wohl aber zu sagen, inwieweit unser Eindruck zur Matrize stimmt
und inwiefern bei diesem Eindruck subjektive Momente im Spiel sind. [Alsof Kant’s leer iets anders deed! Maar [423]eilieve.… hoe vergelijkt een Kohler beeld en.… matrijs?! zie:] Dazu ist aber unser Verstand fähig, denn er kann unsere Organe [!] und die Wirksamkeiten
dieser Organe erfassen und mithin auch darstellen, wie sie sich betätigen, wenn ein
Eindruck von aussen [!] kommt”.… [Dat die organen.… zelf slechts kennisprodukten zijn.… wie op zulk een kleinigheid
let, is een kniesoor.… en dat ook dit „aussen”, dit „kommen” zowel als dit „sich betätigen” tot de phaenomenenwereld behoren.… zover reikt de Kohlerkritiek niet. Hij bedoelt het zuiver physiek:] „Auch bei anderen Wesen finden wir ähnliche Organe, und wir können prüfen, wie sie
wirken und wie sie durch die ‚Matrize’ von aussen beeinflusst werden. Weiter können
wir natürlich nicht kommen” [Neen, natuurlik kunt gijlieden nooit verder komen]. „Es ist aber auch nicht nötig, denn diese Erkenntnis ist vollkommen. Kein Wesen
kann sagen, welches Bild [!] das Weltall gibt, wenn man das beobachtende Wesen wegdenkt,
denn dann ist eben ein Bild überhaupt unmöglich [K. zelf onderstreepte deze wijsheid]. Wir können nur sagen: im Weltalle ist eine Fülle verschiedener Objektivitäten [!],
die [!] auf unsere Subjektivität wirken und bei deren Wirkung unsere Subjektivität
die Tafel [!] darstellt, auf der die Bilder [!] erscheinen, welche Tafel an sich eine
bestimmte Beschaffenheit hat, sodass wir [we „kennen” immers die Tafel „an sich”!] dasjenige abziehen können was subjektiv ist. [En nu een voorbeeld!:] Wir wissen z.B., wenn wir rot und gelb sehen, dass die Eigenart der Farbe eine Zutat
unserer Sehorgane [!] und unseres Denkens [!!] ist, aber ebenso ist es sicher, dass
dieser verschiedenen Art der Farbe eine Verschiedenheit im Objekt zugrunde liegen
muss, von der wir nichts weiter wissen, als dass hierbei [!] Ätherschwingungen eine
Rolle spielen.”
En deze hooggeleerde lekepraat tegen Kant’s kritiek! Het „overeenstemmingsprobleem” der waarneming ontgaat [424]deze naieve dogmaticus44 natuurlik geheel, maar het probleem van de overeenstemming der resultaten van juist
denken met de werkelikheid lost hij (p. 11) makkelik op (natuurlik dogmaties-verdubbelend):
„Das ist nicht etwa eine ‚prästabilierte Harmonie’, es ist nicht eine Zufälligkeit,
sondern es beruht darauf, dass wir eben ein Teil des grossen Ganzen sind”.… simple comme bonjour! En „van zelf” zijn meteen even de synthet. oordelen a priori verklaard: het Geheel
„ist ein Räderwerk, von dem wir einen Teil bilden”.… „Damit erklärt sich von selber [aseitas] die Richtigkeit der Axiome in der Mathematik; es erklärt sich das Zusammentreffen
des Kausalitätsgesetzes in uns und ausser uns, es erklärt sich [!] die ganze Kantsche
Kategorientafel”. Mein Liebchen, was willst du noch mehr? Van Prof. Kohler krijgt ge dan nog het bekende stuk misverstand toe over Kant’s „verbod” tot transcendent kategorieëngebruik.… „Ist das Metaphysische unserer Anschauung nicht zugänglich, so ist es zugänglich unserem
Denken”.… Juist, zou Kant zeggen, das ist ja die ständige Behauptung der Kritik!… „Es ist eine bare Willkür zu behaupten, dass der Satz von der Identität und dem Widerspruch
nur im Kreise der Anschauung [?!] bezeugt wäre.”… wie beweert dat bij geval?—Volgt de conclusie: „Somit [!] ist das ganze Kantsche Gedankensystem, so ungeheuere Kräfte auch darauf verwendet worden sind, ein Irrgang” en daarom „ist es verlorene Mühe”. Voor u altans is alle „ungeheuere” kracht, er op besteed,… verloren moeite. Zorg gij maar (p. 12) „die Hegelsche Philosophie zeitgemäss umzubilden” en laat het anderen over, „sich an den Akrobatenkünsten Kantscher Gedankengymnastik zu erbauen”. [425]Blijf gij maar (p. 13) bij Hegel-Hartmann’s „Logik der Weltgeschichte.… mit sehr vieler Unlogik verbunden.” Aangezien Kohler’s „Richtung” (?) echter Hegel’s Dialektiek „ablehnt” (p. 14) blijft er van Philosophie niets anders over dan de fraze der „Kulturentwicklung” met, als „Das letzte Ziel” (titel van Boek II): „Alles erkennen und alles können und damit die Natur bemeistern.” Dit heet „Neuhegelianismus.” In de „Moderne Rechtsprobleme” (p. 9) nader omschreven: „Unrichtig war es allerdings von Hegel, anzunehmen, dass die grosse Welt mit ihrem
Werden und Vergehen sich nach einer bestimmten Begriffsschablone abspiele. Wir haben
uns daran gewöhnt, die in der vernünftigen Entwicklung enthaltenen, ausserordentlich
mannigfaltigen Lebenskeime nicht apriorisch zu betrachten, sondern die ungeheure Gestaltung der Tat in ihrer Wirklichkeit zu erkennen: die ihr entsprechende Vernünftigkeit
ist eben ihr metaphysischer Hintergrund. Dem Wollen und Walten des Lebens ist ein
ungeheurer Freipass gegeben, und nicht ‚jeden Wochentag macht Gott die Zeche’. Nur in grösseren
Zwischenräumen lässt sich die Gesetzlichkeit des Vernünftigen verstehen. Dies begreift
der Neuhegelianismus: er weiss, dass eine unendliche Fülle von Einzelheiten die Weltgeschichte
ausmacht, er sucht sie zu erkennen und erhebt sie zum Gegenstand seines Studiums;
er weiss aber auch, dass hinter ihnen ein grosses [ungeheuer gross!] Ganzes steht:
das Ganze ist die menschliche Kultur, die sich nach festen Gesetzen entwickeln muss.—So
wird die Hegelsche Vernunft zur menschlichen Kultur, und statt der dialektischen Bewegung
haben wir die Kulturgeschichte”…!
Ik gewaagde boven van het idee-dilettantisme van deze meester der rechtsvergelijking.
Dit ten besluite (p. 11): „Wenn man geltend gemacht hat, dass in unserem System ein Widerspruch bestehe zwischen der realen rechtsvergleichenden und universalrechtsgeschichtlichen Wissenschaft einerseits und der Ideenlehre [426]andererseits, die uns aus Hegels Philosophie erwächst, so ist dies ein kurzsichtiger
Irrtum; denn gerade in der Versöhnung der rationellen [?] Idee mit der Wirklichkeit liegt das Grosse der heutigen Forschung; wir dürfen in der Fülle der Einzelheiten
das Gesamte der Idee nicht vergessen [klinkt goed], wir müssen in ihr die Ausflüsse des grossen Gottesgedankens erkennen; das ist das
Wesen des Neuhegelianismus: was wir im Einzelnen entdecken, schliesst sich zum grossen Ganzen.”… (p. 12): „Fortschritt ist das Wesen der Welt. Eben weil das Ewige sich im Zeitenschosse zutage ringt, so muss eine Entwicklung
walten; denn sonst wäre der ganze Prozess kein Entwicklungsprozess”.… ontegenzeggelik! „Das hat allerdings Spinoza noch unvollkommen erkannt [de stakkerd]: allein Spinoza ist auch nicht das Musterbild unseres Pantheismus, sondern nur ein
unvollständiger Vertreter; unser Pantheismus reicht in die geweihten Zeiten der grossen
indischen Philosophie hinein und berührt sich mit den Ideen der Sufiten, des Averroes und des Mystikers Ekkehard!” Zoveel ter oriëntering, hoe Prof. Kohler filosofeert.
Daar ik de dogmatiese diepzinnigheden van een Kohler’s (en evenzo b.v. een Berolzheimer’s) „metaphysische Ideen” voor eer en invloed van de wijsbegeerte, en speciaal de rechtsfilosofie, heel wat
heillozer acht, dan alle „Plattheiten”, „Seichtigkeiten”, „Flachheiten” etc. (men kent die phraseologie der diepe heren), die hij positivisme en materialisme,
of ook een Jhering en een Stahl naar ’t hoofd slingert, als had hij zelf deel aan „die ungeheure Tat der deutschen Philosophie”—daarom wil en moet ik er op wijzen, hoe ontoegankelik zulk een geest is voor kritiese
wijsbegeerte en hoe gering mitsdien het verschil tussen Kohler- en … Köhlerglauben.
57: p. 236. Gelijksoortige realistiese zelfbespotting zie ik [427]daar juist in de „Grundriss einer Philosophie des Schaffens als Kulturphilosophie, Einführung in die Philosophie als Weltanschauungslehre”, 1912, van Dr. Otto Braun, waar deze gewaagt van „die vom Idealismus vertretene Weltverdoppelung”.… nademaal hij het idealisme als volgt begrijpt: „Warum soll dieser Tisch hier denn durchaus nicht [n.b.] dieser Tisch, sondern irgend
ein X sein?”.… „Was hätte es denn für einen Sinn, wenn neben einer objectiven Welt [van tafels etc] noch eine ihr ganz heterogene der Erscheinungen existierte?” (p. 42/3).
Deze Privatdozent der Philosophie, die reeds als zodanig in 1912 toch wel diende te
weten, dat voor het idealisme juist zijn objective Welt (van tafels etc.).… die (dus
daaraan niet precies heterogene) Welt der Erscheinungen is.… en die zijn eigen Hartmanniaans realisme „realistischer Idealismus” noemt—dus met zijn „vom Idealismus vertretene Weltverdoppelung” naar letter en geest zich zelf bespot und weiss nicht wie—levert ons dan meteen nog een in dit verband niet onvermakelik voorbeeld van de toon,
die zulk een, op zijn manier godsdienstig (zie zijn Slothoofdstuk X: „Vom gotterlebenden und gottdarstellenden Schaffen”), dualist tegen zijn materialistiese tegenstanders en mederealisten pleegt aan te
slaan (vgk. mijn tekst bl. 184), waar hij over de leden en bloc van de Monistenbund
als volgt vonnis velt: „Doch kommen die Angehörigen dieser Vereinigung infolge ihres disziplinlosen Philosophierens
kaum in Betracht; sie verstehen sich selbst nicht.” (p. 51).
Moraal: γνωθι σεαυτον! We zouden ook tegen al zulk materie- of objektrealisme met een andere moraal kunnen
eindigen, die zich niet uitsluitend maar inzonderheid ook ten aanzien van Objekt of Erscheinung en Ding an sich keert tegen het niettemin grote stuk werk van de 25-jarige Liebmann, door, even zuiver Kantiaans als zuiver ironies, met de woorden zelf van diens Kant tot het ongerijmde (vgk. mijn tekst bl. 92) herleidend refrein, te concluderen: [428]„Also muss auf Kant zurückgegangen werden.”
En wij handhaven deze moraal, trots de zo juist verschenen „Cellular-Ethik als moderne Nachfolge Christi, Grundlinien eines neuen Lebensinhaltes” door Wilhelm Kleinsorgen, 1912, opgedragen aan „Meinem hochverehrten Lehrer Seiner Exzellenz dem Wirklichen Geheimen Rat Professor
Dr. Ernst Haeckel” en bevattend een Haeckelomane Haeckel-humbug, waarvoor zelfs een filosofaster als Haeckel toch eigenlik nog te goed, te trouwhartig is, een Cellular-Ethik dan, die ons op p. 24, waar schrijver het over „das Erkenntnisproblem” heet te hebben, aldus inlicht: „Der auf Descartes, Spinoza, Leibniz, Wolff und als ‚Kritizismus’ auf Kant zurückgehende Rationalismus und Apriorismus, der lange Zeit die philosophische Erkenntnislehre
beherrscht hat und auch heute noch von vielen Philosophen als massgebend angesehen
wird, ist abgesehen von den älteren Arbeiten Lockes, Humes, Condillacs und Mills in neuester Zeit vor allem durch die bahnbrechenden zellular-psychologischen Untersuchungen
Ernst Haeckels ad absurdum geführt worden.” etc.
Door Haeckel „ad absurdum geführt” worden inderdaad niet weinigen—immers in de logiese zin des woords al die dualisten,
die het tegen zijn altans nooit opzettelik-dogmaties naturalisme moeten afleggen (b.v.
apologeten als een Dennert, een Bettex en consorten, aan wie ik helaas pour acquit de conscience ook nog een deel van mijn tijd heb moeten geven) en in de letterlike zin al zijn
volgelingen, die hem voor een wijsgeer verslijten—dus altijd en alléén dezulken, voor
wie het kriticisme niet bestaat, zo min als voor Haeckel.
Waar Haeckel eindigt, begint de kennisleer. Waar de kennisleer verschijnt, is het uit met dualisme
en materialisme, uit met bewust en onbewust dogma, uit met orthodoxie en met Haeckel. Zeker, evenzeer Kant contra Thomas, Calvijn [429]en zo voort, als Kant contra Haeckel, Ostwald, Bergson, Ziehen en zo voort, of als Kant contra Hegel en Kant contra Hartmann. Alles samengevat: Kriticisme contra Dogmatisme. En voor ons deel: Kennisleer contra Materie-realisme.
[431]
